अहिले ‘पूर्णबहादुरको सारङ्गी’को खुबै चर्चा छ । सिनेमा हलहरुमा सबै उमेर समूहका दर्शकको ओइरो लागेको छ । कुनै नेपाली फिल्मको यति चर्चा सञ्चारमाध्यम र सामाजिक सञ्जालमा यसअघि सायदै भएको होला । नेपाली फिल्म यसरी दर्शकमाझ भिज्न सक्नु नेपाली फिल्म क्षेत्रको मात्र हैन, मुलुकको कला क्षेत्रकै गौरव विषय हो ।
पूर्णबहादुरको सारङ्गी हेर्दै गर्दा हाम्रो नेपाली समाजको पारिवारिक र सामाजिक परिवेशका दुईवटा पक्षको अनुभूति गराउने रहेछ । यसमा मूलत: पारिवारिक तहमा पितृसत्तात्मक परिवारमा बाबुको भूमिका र आश्रित परिवारको अवस्था र सम्बन्धलाई कसिलो गरी प्रस्तुत गरिएको छ । अर्को पक्ष सामाजिक स्तरबाट हेर्दा समाजका पिंधका मान्छेले कष्टपूर्ण तवरले बाँचेको जिन्दगीको चित्र देखिन्छ यहाँ ।
‘दाजु भाउजूले त गु खाइछिन् नि’ भनेर सुरु हुँदा फिल्मको कथामा भाउजूको भूमिका कस्तो होला भन्ने धेरै जिज्ञासा जगाउँछ । मध्यान्तरसम्म रहँदा अन्य फिल्मको कथा जस्तै यसमा पनि प्रेम, विवाह, माया पिरती, विवाहित जोडीको प्रेमिल सम्बन्ध तथा वार्तालापमा समिति भएको हुन्छ । जब पूर्णबहादुर र बाटुली बच्चा हुन्छ, तब प्राय: सबै जोडीले व्यहोर्ने गरेको परिदृष्य त्यहाँ देखिन्छ । त्यो हो सन्तानको भविष्यप्रति बाबुआमाको बुझाइ र योजना । ‘पूर्णबहादुरलाई असाध्यै मन पराएर बिहे गरेकी बाटुलीले पूर्णबहादुरको दु:ख र उनले समाजमा पाएको अपमान देखेर सारङ्गी रेट्ने पेशाप्रति निकै निराशा र वितृष्णा व्यक्त गर्छिन् । छोरालाई सारङ्गी नसिकाउने र बाबुसँग हिंड्न नदिने अठोट गर्छिन् ।
उनले पूर्णबहादुरलाई सारङ्गी बजाउने पेशा छाड्न सम्झाउने र घुर्क्याउने गर्छिन् तर पनि पूर्णबहादुर टेर्दैनन् । एक दिन पूर्णबहादुरका बाबु अचानक बेहोस भएर ढल्छन् र पूर्णबहादुरले साथीको सहयोगमा अस्पताल लिएर जान्छन्, तर बाटुली अस्पतालमा सुसुरालाई हेर्न गएको देखिंदैन । बाटुलीले छोरालाई राम्रो शिक्षा दिन सहर जाने अपेक्षा राख्दा राख्दै सहरबाट आएको ठिटोसँग भेट हुन्छ । उनलाई छोरा पढाउन सहर जाने भनेकोमा ठिटोले बाटुलीको घरमा लेखेर छोडेको पत्रमा उसैसँग भागेर गएको भन्ने भएपछि बाटुलीको घर फर्किने बाटो नै बन्द हुन्छ । सँगै गएको छोरा पनि बाटैबाट भागेर बाबुसँगै फर्किन्छ ।
त्यसपछि कथामा आमाको भूमिका यहीं अन्त्य हुन्छ । उता पूर्णबहादुरको बाबुको मृत्यु भएर घाट लगेकै दिन बाटुली पोइल गएको अवस्थाले परिवारमा ससुराप्रतिको निर्दही स्वभाव प्रस्तुत गरेको छ भने अर्कोतर्फ श्रीमतीले घर छोडेर गएको सोही बेला बाबुको उपचार गर्न अस्पताल लैजानु र मृत्यु हुनुको कहालीलाग्दो पीडामा पूर्णबहादुरलाई प्रस्तुत गरिएको छ । कथाले पुरातन समाज विपन्न परिवारको पारिवारिक परिवेश उतार्न खोजेको भए पनि यसले आधुनिक समाजमा संयुक्त परिवारमा बस्दा छोराले निभाउनुपर्ने भूमिका, जिम्मेवारी र पारिवारिक असन्तुलन तथा बेमेलको परिणामाले निम्त्याउने पीडा पनि प्रस्तुत गरेको छ । हिजोआज विदेश जाने लहरले गर्दा केहीका बाबुआमा घरमा एक्लै छन् भने प्राय: मलेसिया र खाडी देशमा गएका पुरुषहरुका बाबुआमा घरमा बुहारीसँग बस्ने गरेका छन् । कतिपय बाबुआमा आफूले चर्चेको गाउँठाउँ छोडेर बिरानो सहरमा छोराबुहारीसँग बसेका छन् । छुट्टै परिवेशमा जीवनको उत्तरार्धमा रहेका अशक्त बाबुआमा र अर्कै संस्कार संस्कृतिक परिवेशबाट आएर सन्तानका लागि केही गरौं भन्ने जोश जाँगर भएकी श्रीमतीबीचमा सम्बन्ध खटपट हुँदाको उराठलाग्दो अवस्था र त्यस बीचमा रहेर पारिवारिक सन्तुलन मिलाउनु पर्ने छोरा मान्छेको जिम्मेवारी र संयुक्त परिवारमा रहँदा बाबुआमाको हेरचाहको आवश्यकता र श्रीमतीको इच्छा चाहनाबीच तालमेल नपुग्दा पारिवारिक सम्बन्धमा चुकुल पुस्किएर कसरी भत्किन्छ भन्ने दृश्य पनि फिल्ममा देख्न सकिन्छ ।
पूर्णबहादुरको बाबुको मृत्युपछि यहाँबाट कथाले बिस्तारै परिवारमा आमाको भूमिकालाई पन्छाउँदै बाबुको भूमिकालाई दरिलो गरी प्रस्तुत गर्दै लगेको छ । छोराको शिक्षा र सामाजिक प्रतिष्ठाको लागि बाबुले गरेको कठोर संघर्ष र त्यागको तर्फ कथा मोडिएको छ । बाबुसँग हुर्किने क्रममा बेलाबेला छोराले आमाको चासो गरिरहँदा बाबुआमाको पारिवारिक बेमेलले सन्तानमा पर्ने मनोवैज्ञानिक असर यहाँ आकलन गर्न सकिन्छ । छोरालाई राम्रो शिक्षा दिने र प्रतिष्ठित जीवन जिउन बाटो देखाउने कुरामा पूर्णबहादुरलाई श्रीमतीले बारम्बार सम्झाउँदा पनि नसम्झिने तर बाटुलीले घर छोडेपछि छोराको शिक्षा तथा प्रतिष्ठित जीवन भविष्यका लागि पूर्णबहादुरमा आएको परिवर्तन बाबुको भूमिकालाई जबर्जस्त दर्बिलो बनाउन खोजेको आभास हुने गर्छ ।
यो फिल्ममा देखिने भनेको हाम्रो नेपाली समाजको सामाजिक संरचनाको समूल चित्रण हो । सारङ्गी रेटेर जीविकोपार्जन गर्ने गन्धर्व समुदायले समाजमा सहनु परेको विभेद र अपमानको पीडा मसिनो गरी प्रस्तुत गरिएको छ कथामा । पेशाको पुस्तान्तर हुँदै गर्दा शिक्षा र चेतनाले पेशामा परिवर्तन भई डाक्टर बनेको अवस्थामा समाजको रुपान्तरण देखाइएको छ । पुस्तौंदेखि चलिआएको परम्परालाई तोडेर समाजमा प्रतिष्ठित जीवन जिउन कति संघर्ष र कष्ट गर्नुपर्छ भन्ने सन्देश यसले दिएको छ ।
समाजलाई आदर्शको बाटोमा लैजाने शिक्षित वर्ग नै समाजिक कुसंस्कार र कुरीतिको दलदलबाट मुक्त हुन नसकिरहेको अवस्था, धार्मिक सामाजिक मान्यताले गन्धर्व समुदायलाई कस्तो व्यवहार गर्छ भन्ने कारुणिक दृश्यले समाजमा सीमान्तकृत तथा उपेक्षित र दलित समुदायले भोगेको यथार्थ जीवनको ऐना देखाइएको छ । यसको अर्को महत्वपूर्ण पाटो के पनि छ भने समाजमा भइरहेको र इतिहासमा भएको जातीय विभेद असमानता तथा उत्पीडनबारे नयाँ पुस्तालाई नचिनाएर वा नबुझाएर भन्दा पनि यथार्थ परिस्थिति चिनाएर र बुझाएर नै सोचमा परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ भन्ने राम्रो सन्देश दिएको छ ।
ससुराको मृत्यु भएकै दिन बुहारीले अर्कैसँग सहर गएको, सेतो कोट किन लगाएको भनेर शिक्षकले बच्चालाई कुटेको, धार्मिक पूजाआजामा सारङ्गी बजाउन जाँदा निर्मम कुटपिट गरेको, कठोर संघर्ष गरेर डाक्टर बनाएको छोरासँग भेट नहुँदै बाबुको मृत्यु भएको दृश्य निकै कठोर तर कारुणिक तवरले प्रस्तुत गरिएको छ । हेर्दाहेर्दै दर्शकको जिज्ञासा लाग्न सक्छ यतिसम्म नभइदिएको भए हुने नि । तर समाजमा यस्तै कठोर र हृदयविदारक अवस्थासँग जुधिरहेका मान्छेहरु छन्, जुन परिघटना नभइदियोस् जस्तो लाग्ने तर आखिर भोगेर बाँचेका मान्छेहरु छन्, तिनै मान्छेको कथा मुटु छियाछिया पारेर भएपनि प्रस्तुत गरिएको छ । यिनै दृश्य देखेर दर्शकहरु अनायासै आँसु झार्ने रहेछन् ।
यस फिल्मको कथाले यो पनि सिकाउँछ- समाजमा हुने दमन, उत्पीडन र त्यस विरुद्धको निरन्तर संघर्षले मान्छेलाई योद्धा बनाउँछ । सामाजिक अवरोधहरुसँग जुध्ने र आफ्नो भविष्य निर्माणका लागि आइपर्ने सयौं चुनौतीसँग लड्नसक्ने बनाउँछ । पूर्णबहादुर आफ्नी श्रीमतीले सम्झाउँदा समेत छोरालाई सारङ्गी रेट्ने पेशा छोडाउँदैनन् । तर जब उनीमाथि सामाजिक अपमान विभेद र दमन बढ्दै जान्छ, आफ्नै सन्तानमाथि आफ्नै आँखा अगाडि कुटपिट सुरु हुन्छ, तब उनले छोरालाई पनि प्रतिष्ठित जीवन जिउने बनाउन पढाइतिर लगाउने अठोट गर्छन् । आफ्ना साथीभाइ आफन्त तथा छरछिमेकले कति गिज्याउँदा समेत छोरालाई शिक्षित बनाउने कुरामा कदापि विचलित हुँदैनन् । आफ्नो ज्यानै धरापमा पर्दा र मृत्युको अन्तिम घडीसम्म पनि लडिरहन्छन्, निरन्तर लागिरहन्छन् । यो अठोट तथा अविचिलित प्रण उनले सामाजिक विभेद, तिरस्कार र त्यस विरुद्ध उनले गरेको निरन्तर कठोर संघर्षको बल नै हो भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।
सन्तानका लागि बाबुआमाको त्याग र समर्पण अतुलनीय हुन्छ । प्राय: सबै बाबुआमाले सन्तानको उज्ज्वल भविष्य निर्माणका लागि संघर्ष र त्याग गरेकै हुन्छन् । फरक यति हो कसले कतिसम्म दु:ख गरेका छन् र सन्तानले सो बमोजिम उचित बाटो समातेका छन् कि छैनन् भन्ने मात्र हो । पूर्णबहादुर जस्तै समाजमा कैयौं गुमनाम बाबुहरु छन्, आमाहरु छन् । उनीहरुका संघर्षको कथा बाहिर आएका छैनन् र सबैको कथा आउन सम्भव पनि छैन । तर सन्तानले बाबुआमाको त्याग, समर्पण र संघर्षलाई सम्मान र आत्मसात गर्नैपर्छ । अनि बाबुआमा जस्तै सामाजिक र पारिवारिक दायित्वमा रहेका सासू-ससुराप्रतिको पूर्ण जिम्मेवारी बोध गर्नु पनि असल व्यक्तिको कर्तव्य हो । जसरी सारङ्गीका तारहरुमा गहिरो गरी औंलाहरु रेटेर मीठो धुन बज्छ, त्यसरी नै फिल्म ‘पूर्णबहादुरको सारङ्गी’मा वेदनासँगै कठोर संघर्ष र अठोटको धुन पनि गुञ्जिएको छ ।