परिचय
Escherichia coli र Staphylococcus aureus: स्रोत, संक्रमण र रोकथामका उपायहरू, मानव स्वास्थ्यमा असर पार्ने सूक्ष्म जीवहरू मध्ये Escherichia coli (E. coli) र Staphylococcus aureus (S. aureus) दुई प्रमुख ब्याक्टेरिया हुन्। यी ब्याक्टेरियाहरू सामान्यतया मानिसको शरीरमा हानिरहित रूपमा बस्न सक्ने भए पनि, विशेष अवस्थामा यीले गम्भीर संक्रमण गराउन सक्छन्।
E. coli प्रायः मानिसको ठूलो आन्द्रामा पाइने ब्याक्टेरिया हो, जुन पाचन प्रक्रियामा सहयोगी भूमिका खेल्छ। तर केही प्रजातिहरूले खाद्य विषाक्तता, पातलो दिसा, र मिर्गौलाको गम्भीर समस्या समेत निम्त्याउन सक्छन्।
त्यस्तै Staphylococcus aureus सामान्यतः छाला, नाक वा घाउमा पाइन्छ, तर यो ब्याक्टेरिया घाउ संक्रमण, पस, रगतमा संक्रमणदेखि लिएर मुटु र फोक्सोको संक्रमणसम्म फैलिन सक्छ।
यो लेखमा हामी यी दुबै ब्याक्टेरियाका स्रोतहरू (sources), संक्रमण फैलिने तरिका, र रोकथामका उपायहरू बारे विस्तृत जानकारी प्रस्तुत गर्नेछौं, जसले स्वास्थ्यमा सचेतता र सावधानी बढाउन मद्दत पुर्याउनेछ।
आविष्कारकर्ता:
इशेरिचिया कोली नामक ब्याक्टेरियाको पत्ता जर्मन सूक्ष्मजीव वैज्ञानिक डा. थियोडोर इशेरिच (Dr. Theodor Escherich) ले सन् 1885 मा गरेका थिए।
पत्ता लगाउने तरिका:
डा. इशेरिच बालबालकहरूमा हुने आन्द्रा सम्बन्धी रोगहरूको अध्ययन गरिरहेका थिए। उनले बालबालकको दिसाबाट सूक्ष्म जीव संकलन गरी प्रयोगशालामा विश्लेषण गर्दा एउटा नयाँ प्रकारको ब्याक्टेरिया देखे, जुन सामान्य रूपमा मानिसको ठूलो आन्द्रामा पाइने थियो।
उनले यो जीवलाई सुरुमा “Bacterium coli commune” भनेका थिए। पछि, उनको सम्मानमा यस ब्याक्टेरियालाई “Escherichia coli” नाम दिइयो।
सारांशमा:
- नाम: इशेरिचिया कोली (Escherichia coli – E. coli)
- पत्ता लगाउने वैज्ञानिक: डा. थियोडोर इशेरिच
- पत्ता लागेको वर्ष: सन् 1885
- कसरी पत्ता लाग्यो: बालबालकको दिसाबाट सूक्ष्मजीव परीक्षण गरेर
- नामकरण: वैज्ञानिकको नामबाट “Escherichia coli” राखिएको
E. coli का प्रकारहरू:
E. coli का धेरै प्रजातिहरू छन्, तर सबैभन्दा खतरनाक प्रजाति E. coli O157:H7 हो, जसले गम्भीर खाद्यजन्य विषाक्तता गराउन सक्छ।
१. स्रोतहरू (Sources)
Escherichia coli (E. coli):
- मानव तथा जनावरको ठूलो आन्द्रा: अधिकांश E. coli ब्याक्टेरिया प्राकृतिक रूपमा आन्द्रामा बस्छन्।
- दूषित खाना र पानी: राम्रोसँग नपकाइएको मासु, काँचो दूध, सलाद, वा दूषित पानी E. coli को प्रमुख स्रोत हुन्।
- फोहोर हात वा सरसफाइको अभाव: दिसा सँग सम्बन्धित कणहरू हात वा सतहमा रहँदा फैलिन सक्छ।
Staphylococcus aureus (S. aureus):
- छाला र नाक: धेरै मानिसहरूको छाला, विशेषगरी नाकको भित्री भागमा S. aureus स्वाभाविक रूपमा बस्ने गर्छ।
- संक्रमित घाउ वा पस: घाउ वा फोका भएको व्यक्तिबाट सिधै संक्रमण फैलन सक्छ।
- अस्पताल वा स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरू: विशेषगरी MRSA जस्ता एन्टिबायोटिक-प्रतिरोधी प्रकारहरू अस्पतालमा बढी देखिन्छन्।
२. संक्रमणको तरिका (Transmission)
E. coli को संक्रमण कसरी फैलिन्छ?:
- दूषित खाना (मासु, हरियो सागपात, दूध)
- दूषित पानी वा आइस क्युब
- हात मिलाउँदा वा संक्रमित व्यक्तिको सम्पर्कबाट
- पशुपंक्षीसँगको प्रत्यक्ष सम्पर्क
S. aureus को संक्रमण कसरी फैलिन्छ?:
- छालाको प्रत्यक्ष सम्पर्क (फोका, घाउ)
- दूषित वस्तु (तौलिया, कपडा, बिस्तारा)
- स्वास्थ्य सेवा दिने व्यक्तिबाट संक्रमण
- शल्यक्रिया पछि खुला घाउमार्फत
३. रोकथामका उपायहरू (Prevention Methods)
E. coli को रोकथाम:
- मासु राम्रोसँग पकाउनु (विशेषगरी गाईको मासु)
- काँचो र पकाएको खाना छुट्याएर राख्नु
- खाने अघि फलफूल तथा सागपात राम्ररी धोउनु
- स्वच्छ पानी प्रयोग गर्नु
- हात साबुनले राम्ररी धुनु (शौचालय पछि, खाना खानु अघि)
S. aureus को रोकथाम:
- छालाको सफाइमा ध्यान दिनु
- घाउ वा फोका ढाकेर राख्नु
- व्यक्तिगत सामान (तौलिया, कचौरा) अरूसँग नबाँड्नु
- अस्पताल वा क्लिनिकमा संक्रमण नियन्त्रण मापदण्ड पालन गर्नु
- MRSA देखिएको अवस्थामा चिकित्सकको सल्लाह अनुसार मात्र एन्टिबायोटिक प्रयोग गर्नु
प्रमुख लक्षणहरू (हानिकारक E. coli को संक्रमण हुँदा):
- पेट दुखाइ
- पातलो दिसा (कहिलेकाहीं रगत मिसिएको)
- बान्ता
- ज्वरो
- कमजोरी
बच्चा तथा बृद्धहरूमा गम्भीर असर पर्न सक्छ (जस्तै: Hemolytic Uremic Syndrome – HUS, जसले मिर्गौलामा क्षति पुर्याउन सक्छ)
E. coli संक्रमण कसरी सर्छ?:
- दूषित खाना (जस्तै राम्रोसँग पकाएको छैन भने मासु, विशेषगरी गाईको मासु)
- दूषित पानी
- अस्वच्छ खाना पकाउने तरिका
- संक्रमित व्यक्तिको सम्पर्क
- पसल वा रेस्टुरेन्टहरूमा स्वच्छता नअपनाइएका अवस्थामा
निदान (Diagnosis):
- दिसा परीक्षण (Stool culture) मार्फत E. coli को पहिचान गरिन्छ।
उपचार (Treatment):
- सामान्यतः पर्याप्त पानी पिउनु र आराम गर्नु उपयुक्त हुन्छ।
- एन्टिबायोटिक प्राय: दिइँदैन, किनभने यसले ब्याक्टेरियाको विष उत्सर्जन बढाउन सक्छ।
- जटिल अवस्थामा अस्पतालमा भर्ना हुनुपर्ने अवस्था आउन सक्छ।
रोकथाम (Prevention):
- मासु राम्ररी पकाउनु
- काँचो खानेकुरा तथा पकाएको खानेकुरा अलग राख्नु
- खाना पकाउनु अघि र पछि हात राम्रोसँग धुनु
- सफा पानी मात्र प्रयोग गर्नु
- सडकछेउको अस्वच्छ खाना नखानु
E. coli सामान्यतया हानिरहित भए पनि केही प्रजातिहरूले गम्भीर रोग निम्त्याउन सक्छन्। स्वच्छता र खाना पकाउने सही तरिका अपनाएमा यसको संक्रमणबाट बच्न सकिन्छ।
स्टेफिलोकोकस औरियस (Staphylococcus aureus)
परिभाषा:
स्टेफिलोकोकस औरियस (Staphylococcus aureus) एक प्रकारको ब्याक्टेरिया हो जुन सामान्यतया मानिसको छालामा र नाकभित्र पाइन्छ। यद्यपि यो प्रायः हानिरहित हुन्छ, कुनै अवस्था वा कमजोर रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता भएका व्यक्तिहरूमा यसले गम्भीर संक्रमण गर्न सक्छ।
खोजकर्ता:
स्टेफिलोकोकस औरियस ब्याक्टेरियाको पत्ता स्कटिस सर्जन सर अलेक्जाण्डर ओगस्टन (Sir Alexander Ogston) ले सन् 1880 मा गरेका थिए।
कसरी पत्ता लगाए?:
अलेक्जाण्डर ओगस्टन घाउ तथा पस हुने संक्रमणको अध्ययन गरिरहेका थिए। उनले बिरामीको पस (pus) नमुना माइक्रोस्कोपमार्फत परीक्षण गर्दा ब्याक्टेरियाहरू गुच्छा (cluster) जस्तो देखिएको पाए। उनले यसलाई “Staphylococcus” (स्टेफाइलो = गुच्छा, कोकस = गोलो ब्याक्टेरिया) नाम दिए।
पछि उनले सुनौलो रङको ब्याक्टेरियालाई छुट्टै वर्गीकरण गरेर “Staphylococcus aureus” नाम राखे — “aureus” ले ल्याटिन भाषामा “सुनौलो” भन्ने जनाउँछ।
सारांशमा:
- नाम: स्टेफिलोकोकस औरियस (Staphylococcus aureus)
- पत्ता लगाउने व्यक्ति: सर अलेक्जाण्डर ओगस्टन (Sir Alexander Ogston)
- राष्ट्रियताः स्कटिस (स्कटल्यान्ड)
- पत्ता लगाएको वर्ष: सन् 1880
- पत्ता लगाउने तरिका: पस (pus) मा माइक्रोस्कोप प्रयोग गरेर सूक्ष्म जीवको अध्ययन
Staphylococcus aureus (S. aureus) का विभिन्न प्रकारहरू छन्,जसलाई तिनीहरूको औषधिप्रतिको प्रतिरोध, जैविक गुण, र संक्रमण गर्ने क्षमताका आधारमा वर्गीकृत गर्न सकिन्छ। तल प्रमुख प्रकारहरू उल्लेख गरिएको छ:
१. Methicillin-Sensitive Staphylococcus aureus (MSSA)
- यो प्रकार सामान्य एन्टिबायोटिकहरू (जस्तै: मेथिसिलिन, पेनिसिलिन) को प्रयोगबाट सजिलै उपचार गर्न सकिने हुन्छ।
- सामान्य छालाको संक्रमणदेखि लिएर रक्त संक्रमणसम्म गराउन सक्छ।
- अस्पताल र समुदाय दुबैमा पाइन्छ।
२. Methicillin-Resistant Staphylococcus aureus (MRSA)
- MRSA त्यस्तो प्रकार हो जुन मेथिसिलिन लगायत धेरै एन्टिबायोटिकहरूको विरुद्ध प्रतिरोधी हुन्छ।
- यो प्रकार अस्पताल (HA-MRSA) र समुदाय (CA-MRSA) दुवैमा फैलिन सक्छ।
- उपचार गर्न कठिन हुन्छ र विशेष एन्टिबायोटिकको आवश्यकता पर्छ (जस्तै: Vancomycin)।
⮞ दुई उपप्रकार:
(i) Hospital-Acquired MRSA (HA-MRSA):
- अस्पताल वा स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूमा फैलिन्छ।
- कमजोर रोगीहरूमा देखिन्छ (शल्यक्रिया पछि, ICU मा आदि)।
(ii) Community-Acquired MRSA (CA-MRSA):
- समुदायमै फैलिएको हुन्छ।
- स्वस्थ व्यक्तिहरूमा पनि संक्रमण गराउन सक्छ।
- प्रायः छालाको संक्रमण, फोका, वा पसयुक्त घाउको रूपमा देखिन्छ।
३. Vancomycin-Intermediate Staphylococcus aureus (VISA)
- यो प्रकार Vancomycin औषधिको मध्यम स्तरको प्रतिरोधी हुन्छ।
- MRSA को अत्यधिक प्रयोगपछिको विकास भएको मानिन्छ।
- उपचारमा विशेष ध्यान र परीक्षण आवश्यक पर्छ।
४. Vancomycin-Resistant Staphylococcus aureus (VRSA)
- सबैभन्दा खतरनाक प्रकार मध्येको VRSA हो, जसले Vancomycin जस्तो शक्तिशाली एन्टिबायोटिकमा पनि प्रतिक्रिया देखाउँदैन।
- निकै दुर्लभ भए पनि यदि फैलियो भने, यसले गम्भीर महामारीको रूप लिन सक्छ।
Staphylococcus aureus का यी विभिन्न प्रकारहरू औषधिप्रतिको संवेदनशीलता र संक्रमणको गम्भीरताको आधारमा फरक–फरक छन्। MRSA, VISA, र VRSA जस्ता प्रतिरोधी प्रकारहरू संक्रमण नियन्त्रणका लागि ठूलो चुनौती बनेका छन्। रोग फैलिन नदिन स्वच्छता, समयमै उपचार, र एन्टिबायोटिकको जिम्मेवार प्रयोग अत्यावश्यक छ।
संरचना र विशेषता:
- यो गोलो आकारको (coccus) ब्याक्टेरिया हो।
- यो ब्याक्टेरिया गुच्छा जस्तो (cluster-like) देखिन्छ, जसले यसलाई “स्टेफिलोकोकस” नाम दिएको छ।
- यसले गोल्डेन पिग्मेन्ट (सुनौलो रङ) उत्पादन गर्ने हुँदा “औरियस” भनिएको हो।
- ग्राम स्टेनिङ गर्दा यो ग्राम-पोजेटिभ ब्याक्टेरिया हो।
संक्रमण हुने स्थानहरू:
स्टेफिलोकोकस औरियसले शरीरका विभिन्न भागहरूमा संक्रमण गर्न सक्छ, जस्तै:
- छाला संक्रमण – फोका, फोला, पस आउनु
- श्वासप्रश्वासको संक्रमण – निमोनिया
- रगतमा संक्रमण – सेप्सिस
- हड्डीको संक्रमण – ओस्टियोमाइलाइटिस
- मुटुको भित्री तहमा संक्रमण – एंडोकार्डाइटिस
- घाउ संक्रमण – अपरेसनपछिको घाउमा संक्रमण
लक्षणहरू:
- तातो र रातो छाला
- फोका वा पस भरिएको घाउ
- ज्वरो
- दुखाइ
- थकान
- गम्भीर अवस्थामा रक्तचाप घट्ने, अंगहरू फेल हुने
संक्रमण कसरी फैलिन्छ?:
- संक्रमित व्यक्तिको छालाको सम्पर्कबाट
- दूषित वस्तु (तौलिया, कपडा, घाउको पट्टि आदि) बाट
- अस्पतालमा उपचाररत रोगीहरूबाट
- कमजोर प्रतिरक्षा प्रणाली भएका व्यक्तिमा सजिलै संक्रमण हुन सक्छ
MRSA के हो?
MRSA (Methicillin-Resistant Staphylococcus aureus) स्टेफिलोकोकस औरियसको त्यस्तो रूप हो जुन सामान्य एन्टिबायोटिकहरू (जस्तै मेथिसिलिन) को विरुद्ध प्रतिरोधी भइसकेको हुन्छ। MRSA संक्रमण उपचार गर्न गाह्रो हुन्छ र विशेष सावधानी आवश्यक पर्छ।
निदान (Diagnosis):
- घाउको पस परीक्षण
- रगत परीक्षण
- छालाको नमुना परीक्षण
- कल्चर टेस्ट (ब्याक्टेरिया पहिचानका लागि प्रयोगशालामा हुर्काइन्छ)
उपचार (Treatment):
- हल्का संक्रमणका लागि – एन्टिबायोटिक मल्हम वा गोली
- गहिरो संक्रमणका लागि – इन्जेक्सन वा अस्पतालमा एन्टिबायोटिकको सुई
- MRSA का लागि विशेष एन्टिबायोटिक (जस्तै: Vancomycin, Linezolid)
रोकथामका उपायहरू:
- हातको राम्रो सफाइ
- घाउलाई राम्रोसँग सफा गरेर ढाक्नु
- व्यक्तिगत सरसफाइमा ध्यान दिनु
- सार्वजनिक ठाउँमा तौलिया वा कपडा साटासाट नगर्नु
- अस्पतालमा विशेष सावधानी अपनाउनु
स्टेफिलोकोकस औरियस एक सामान्य ब्याक्टेरिया हो जुन धेरै मानिसहरूमा हानिरहित रूपमा बस्न सक्छ, तर कमजोर प्रतिरक्षा भएका व्यक्तिहरूमा यसले गम्भीर संक्रमण गराउन सक्छ। विशेषगरी MRSA को संक्रमण रोकथाम र सावधानीपूर्वक उपचार आवश्यक हुन्छ। स्वच्छता, सतर्कता र सही उपचारले यसबाट बच्न सकिन्छ। Read more
निष्कर्ष: Escherichia coli र Staphylococcus aureus
Escherichia coli (E. coli) र Staphylococcus aureus (S. aureus) मानव शरीरमा स्वाभाविक रूपमा पाइने ब्याक्टेरिया हुन्, तर जब यी ब्याक्टेरिया अनुचित स्थानमा पुग्छन् वा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता कमजोर हुन्छ, तब यी गम्भीर संक्रमणको कारण बन्न सक्छन्।
E. coli प्रायः दूषित खाना वा पानीमार्फत पाचन प्रणालीमा समस्या ल्याउन सक्छ भने S. aureus छाला, घाउ र आन्तरिक अंगहरूमा संक्रमण गराउने क्षमतायुक्त ब्याक्टेरिया हो। अझ खतरनाक कुरा के छ भने— यी दुबै ब्याक्टेरियाका केही प्रकारहरू एन्टिबायोटिकको विरुद्ध प्रतिरोधी (resistant) बनिसकेका छन्, जसले उपचारलाई झनै चुनौतीपूर्ण बनाउँछ।
सतर्कता, स्वच्छता, सुरक्षित खाना सेवन, र स्वास्थ्य सेवामा सावधानी अपनाएर यी ब्याक्टेरियाबाट हुने संक्रमणहरू सजिलै रोक्न सकिन्छ। सामान्य जीवनशैलीमै सुधार ल्याएर यस्ता सूक्ष्मजीवहरूको जोखिम कम गर्न सकिन्छ भन्ने बुझाइ आजको वैज्ञानिक युगको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो।