नियात्राकार प्रतीक ढकालको ‘देङ’ जाने बाटोमा नियात्रा साहित्यको एउटा उत्कृष्ट नमूना हो, जसमा उनले यात्रा अनुभव रोचक र जीवन्त शैलीमा प्रस्तुत गरेका छन्। समालोचनात्मक दृष्टिकोणले यो नियात्रा निम्न पक्षहरूमा मूल्यांकन गर्न सकिन्छ।
लेखकको उद्देश्य गन्तव्यमा पुग्नु मात्र नभई यात्राको अनुभव पाठकहरूसँग बाँड्नु हो। उनले ढुङ्गे बजार, झोलुङ्गे पुल, पहाडहरू, ढुङ्गे गल्ली, मकैबारी, र प्राकृतिक संरचनाहरूको उल्लेख गर्दै प्रकृतिको सौन्दर्यलाई जीवन्त पार्ने प्रयास गरेका छन्। जुन ढुङ्गामा टेकेर हिँड्दै छौँ नि, त्यही ढुङ्गो छाता भएर आएको छ हाम्रा शिरमाथि।’
– हामी त एकछिनका लागि भए पनि शेषशायी नारायण पो भएछौँ त।’ ८८
यी वाक्यहरूले लेखनशैलीको सशक्तता देखाउँछन्। यी उपमाहरूले यात्रा अनुभवलाई दार्शनिक, सौन्दर्यात्मक र जीवन्त बनाएका छन्।
लेखकले संवादात्मक र आत्मीय शैली अपनाएका छन्। ‘कस्तो मज्जाको दृश्य’ , ‘फरक कति मात्र छ भने‘ जस्ता अभिव्यक्तिहरूले पाठकलाई यात्राको भावनासँग जोड्न मद्दत गर्दछ।
नियात्रा क्रमबद्ध रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ।
– यात्रा बिहान असोज १६ गते रणबहादुरसहित सुरु हुन्छ क्रमशः बाटोका विभिन्न विशेषता उल्लेख गरिन्छन्।
-“ढुङ्गे बजार’ , “मकैबारी झोलुङ्गे पुल’ र “ऋ आकारमा काटिएको पहराको बाटो जस्ता स्थानहरूलाई तार्किक रूपमा प्रस्तुत गरेको छ।
संरचना तरल र प्रवाहयुक्त भएकाले पाठकलाई निरन्तर यात्रा अनुभव गराइरहन्छ।
भालुगाउँ र अन्य स्थानहरूको नामको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक व्याख्या गरेर यसलाई अझ रोचक बनाउन खोजीएको छ। आफ्नो यात्रा विवरणमा लेखकले यात्रा गरिरहँदा भेटिएका गाउँ र दृश्यहरूको सजीव चित्रण गर्दै, सिर्दिवास र घट्टेखोलाका सामाजिक र सांस्कृतिक पक्ष उद्घाटन गरेका छन्।
यहाँ लेखकले बाटोभरिका छेपाराहरूको दृश्य, व्यापारी र गाउँलेहरूको मोलमोलाइ र सिर्दिवासको ढुङ्गे संरचनालाई औंल्याएका छन्। यी अनुभवहरूलाई उनले स्थलको अवलोकनको रूपमा मात्र प्रस्तुत गरेका छैनन्, बरु सामाजिक र सांस्कृतिक व्यवहारलाई पनि एक दृष्टिकोणको रूपमा उतारेका छन्।
लेखकको दृष्टिकोणमा “सिर्दिवासमा मकैको समृद्धि र ढुङ्गे संरचनाहरूले गाउँको वास्तविकता प्रस्तुत गर्दछ। घट्टेखोलाको सन्दर्भमा भने लेखकले यहाँको फोहोर र दुर्गन्धलाई पर्यटकीय दृष्टिकोणले आलोचनात्मक रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्।
उनले प्राकृतिक र सामाजिक घटनाहरू वास्तविक र सजीव शैलीमा व्यक्त गरेका छन्। जसले पाठकलाई सहजै वातावरणमा समाहित गराउँछ। बाटाभरि छेपाराहरू छन्। आजचाहिँ हाम्रो ‘छेपारा डे’ रहेछ क्यारे।’
यहाँ छेपाराहरूको अप्रत्याशित उपस्थिति र लेखकको व्यंग्यात्मक शैलीले दृश्यलाई रमाइलो र चित्ताकर्षक बनाएको छ।
– हामीलाई के मतलब यी साँढेहरूको चर्तिकलासँग!’
– यस वाक्यले लेखकको निरपेक्ष दृष्टिकोण र घटनाक्रमप्रति व्यंग्यात्मक टिप्पणी प्रस्तुत गर्छ। यसले यात्रा गर्दै गर्दा साना कुराहरूमा ध्यान दिएकोले पनि, गहिरो सन्देश प्रवाहित गर्छ।
– सिर्दिवासको पहिलो घर पनि आयो। दायाँतिरबाट घुमेर जानुपर्ने एउटा सानो ‘माने–पर्खाल’ पनि आयो।
-यहाँ लेखकले यात्रा क्रममा पाएका प्रत्येक स्थल र गन्तव्यलाई विस्तृत र व्यवस्थित रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्, जसले पाठकलाई यथार्थ अनुभव दिनेछ।
यसरी, लेखकले व्यापारीहरूले भनेको ‘नाइँनाइँ’ चाहिँ सङ्केतले पनि बुझिँदैछ। गाउँलेहरू भने आफ्नै भाषामा बोलिरहेछन्–हामीले पटक्कै नबुझिने भाषामा।
– यो संवादले सामाजिक अन्तरविरोध र सांस्कृतिक भिन्नताका संकेतहरू प्रस्तुत गरेको छ। यो पात्रहरूको संवादलाई जति वास्तविक बनाउँछ, उति नै संवादको भिन्नता र आस्थाका विविधताहरूलाई चित्रित गर्छ। लेखकले पर्यटन र समाजको दुरावस्था उजागर गरेका छन।बरु त्यसमा सुधारको आवश्यकता पनि बोध गराउँछ।
यदि यहाँका मान्छेले यस्तै गरिरहने हो भने के हेर्न आउँछन् पर्यटक यहाँ! ’८८
– यो वाक्यले लेखकको सामाजिक चेतना र समृद्धिको सवाल उठाउँछ। यसले लेखकको समग्र आलोचनात्मक दृष्टिकोणलाई प्रकट गर्दछ।
– यात्रा सुधार गर्न सकिने पक्षहरू,
थप तथ्यगत विवरण समावेश गर्न सकिन्थ्यो। उदाहरणका लागि, ूदेङू
भन्ने ठाउँको ऐतिहासिक वा सांस्कृतिक सन्दर्भबारे बढी जानकारी भए पाठकलाई अझ बोधगम्य हुन्थ्यो।
स्थानको विशिष्टता अझ प्रस्ट्याउन सकिन्थ्यो। मनाङ र देङको भिन्नता स्पष्ट पार्न सक्ने थप तुलनात्मक विवरणले नियात्रालाई अझ मजबुत बनाउन सक्थ्यो।
देङ’ जाने बाटोमा एक उत्कृष्ट नियात्रा हो, जसले पाठकलाई प्रकृतिको सौन्दर्यमा डुबाउँछ, यात्राको रोमाञ्चक अनुभूत गराउँछ र दार्शनिक पक्ष प्रस्तुत गर्छ।
प्रतीक ढकालको लेखनशैली सरल, प्रवाहयुक्त र चित्रात्मक छ, जसले पाठकलाई लेखकले आफ्नो यात्रा अनुभव व्यक्तिगत र सामाजिक सन्दर्भमा प्रस्तुत गरेका छन्। सल्लेरी भन्ने गाउँको वर्णन, मकैको दाइँ र त्यहाँको सामुदायिक संरचना जस्ता विवरणले गाउँको सांस्कृतिक र सामाजिक जीवन प्रभावकारी तरिकाले चित्रित गरेका छन्।
भावनात्मक गहिराइ र न्यानोपन ल्याउँछ। लेखकको वर्गीय दृष्टिकोण (गाउँको सम्पन्नता र भव्यता) मात्र नभई स्वास्थ्य र शान्ति को चाहना पनि व्यक्त भएको छ।
दुःख आफ्नै ठाउँमा होला। दुःख आफ्नै प्रकारको होला। तर पनि मलाई यो गाउँ सम्पन्न लाग्यो।’
यहाँ लेखकले व्यक्तिगत अनुभव र भावना समेट्दै गाउँको अस्तित्वको महत्त्व स्वीकारेका छन्।
“सल्लेरी! मैले पनि तिमीलाई स्वरसम्राट नारायण गोपालले झैं चुपचाप मन पराएँ है!’
-लेखकको गाउँसँगको मनको गहिरो सम्बन्ध र भावनात्मक लिङ्क प्रकट गरिएको छ।
सिर्दिवास, चिसापानी र याङसिङ गाउँको दृश्यलाई बिस्तृत र आकर्षक रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्। जस्तो, साहसी मार्ग र घाँसे मैदानबारे लेखेका छन्, जसले वातावरणको वास्तविकता र प्रकृतिको सजीव चित्रण दिन्छ।
याङसिङ गाउँको अवस्थितिलाई लेखकले गहिरो विश्लेषण गर्दै गाउँको बृद्धि र विकासलाई टिपेका छन्।
लेखकको ध्यान भनेको प्राकृतिक सन्देश र मानवीय स्थितिमा सन्तुलन ल्याउनु हो। उदाहरणका रूपमा तिमीले दुःख पाएको कुरो यी कानले कहिल्यै सुन्नु नपरोस् है याङसिङ!’ भन्ने भावुक टिप्पणीले लेखकको दयालुता र समवेदनशीलता प्रकट गर्दछ। यसले गाउँका साधारण जनजीवन र तिनीहरूको संघर्षलाई विशेष महत्व दिन्छ।
सिर्दिवासको शहीद स्मृति गेटू र “माओवादीले बनाएको रहेछ ’ भन्नाले यहाँको सामाजिक र ऐतिहासिक पृष्ठभूमिलाई संकेत गर्छ। लेखकले स्थानीय समाज र तिनका वर्तमान र ऐतिहासिक अवस्थाहरूलाई एउटै सूक्ष्म दृष्टिले व्याख्या गरेका छन्।
लेखकले जब आसमाया गुरूङसँग भेट गरेका छन्, त्यो दृश्य पनि महत्त्वपूर्ण छ। यस संवादमा सांस्कृतिक र कार्य क्षेत्रका चुनौतीहरूलाई चर्चा गरिएको छ, जसले महिला सशक्तिकरण र कार्य क्षेत्रमा रहेका अवरोधहरूको समस्यालाई उजागर गर्छ। यसमा लेखकको सामाजिक चेतना र कार्य क्षेत्रको व्यावहारिकताबारे सचेत रहने प्रवृत्ति प्रकट भएको छ।
लेखकको भाषा सरल र परिचित छ। यहाँका जीवन्तत संवादहरू र स्थानीय बोलीको प्रयोग ९जस्तै “हामी तामाङ हो’ ले यात्रा विवरणलाई सजीव र सन्तुलित बनाएको छ। ‘तास खेलिरहेछन् ’ भन्ने दृश्यमा लेखकले बच्चाहरूको असमर्थ शिक्षा प्रणाली पनि प्रकट गरेका छन्, जुन स्थानीय जीवनका एक जटिल पक्षलाई दर्शाउँछ।
लेखकले स्थानीय बच्चाहरूको शिक्षा र जीवनका बारेमा आफ्ना विचारहरू व्यक्त गरेका छन्। “हामी इस्कुल पढ्दोइना ’ भन्ने कुरा सन्देश दिन्छ कि सामाजिक असमानता र शिक्षा प्रणालीमा रहेका विडम्बनाहरू प्रकट गरिएको छ। लेखकको समाज र यसको चेतनाप्रति गहिरो दृष्टिकोण यहाँ स्पष्ट देखिन्छ।
यसमा लेखकले बच्चाहरूको मनोवृत्ति र परिवारको भूमिकामा सन्देश दिइरहेछन्, जसले पाठकलाई शिक्षा र समाजका अन्य पहल’ हरूमा सुधार गर्नुपर्ने आवश्यकताबारे सोच्न बाध्य बनाउँछ।
लेखकले स्थानहरूको दृश्य, स्थानीय समाज र उनका व्यावहारिक अनुभव केन्द्रमा राखेर गहिरो अर्थ व्यक्त गरेका छन्। सामाजिक चेतना, पर्यटन र शैक्षिक प्रणालीका सम्बन्धहरू उनले अत्यन्तै सूक्ष्म र संवेदनशील शैलीमा प्रस्तुत गरेका छन्।
नेपालका गाउँहरूको अद्भूत रूप र त्यसका सामाजिक–सांस्कृतिक पाटाहरूलाई अत्यन्त सजीव र प्रकट रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। यहाँको यात्रा विवरणले स्थानीय जीवन, प्राकृतिक दृश्य र जनजीवनलाई गहिरो रूपमा समेटेको छ।
लेखकले एक्लेभट्टी’ र लार्केपास’ जस्ता स्थानहरूको स्पष्ट चित्रण गरेका छन्। एक्लेभट्टीको हावाले कागवेनीतर्फ जान्छर यहाँका दृश्यहरू सजीव छन्, ससाना ढुङ्गे घरहरू, मकैका बिस्कुन, र निगालोघारीका झ्याङहरू लेखकले हावाको प्रभाव र वातावरणमा रहेको घनिष्ठता द्रुत र यथार्थवादी तरिकामा देखाएका छन्।
लेखकले त्यहाँका प्राकृतिक सुन्दरताहरू, झुप्पा, निगालो र सल्लाका रूखहरूको विविधता र सानोतिनो बाटोहरूको परिकल्पना गरेर एउटा पूर्ण चित्र तयार गरेका छन्। ‘छहरेको भव्यता’ र ‘घोडाको रमाइलो ’ जस्ता दृश्यहरूले पाठकलाई यात्रामा गहिरो डुबाइमा पुर्याउँछन्।
एक्लेभट्टी’ र त्यसका स्थानहरूको विकासको सन्दर्भमा आफ्ना विचारहरू साझा गरेका छन्। यहाँ, एक्लेभट्टी एक्लै रहेको ’ भन्ने अभिव्यक्ति स्थानीय जीवनको एक्लोपन र दूरीको भानलाई दर्शाउँछ। यो लेखकको सामाजिक आलोचना हो कि कति ठाउँहरूको विकास नगरी त्यही पुरानो स्थिति कायम राख्नुपर्ने हो भन्ने प्रश्न उठाउँछन्।
लेखकले ‘पशु र मानिस ’ को तुलना पनि गरेका छन्, जसले “घोडाको जीवन”मा साधारण सुख देखाउने प्रयास गर्दछ। यसले मानिसको जटिलतासँगको विरोधाभास प्रस्तुत गर्छ, जहाँ साधारण जीवन पनि खुशी र शान्ति ल्याउन सक्छ।
लेखकको दृष्टिकोण
लेखकको दृष्टिकोण व्यंग्यात्मक र गम्भीर छ। ‘निगालो’ सल्लाका रूखहरू’ र घोडाको स्थिति’जस्ता सजीव चित्रणहरूलाई एकै सन्देशमा जोडेर उनले आफूलाई पारंपरिक जीवन र आधुनिक अवस्थाहरू बीचको विभाजनमा गहिरो आलोचना गर्दै आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेका छन्। सल्ला र खरूको विवरणले पनि लेखकको सजीव शैली र प्राकृतिक सौन्दर्यप्रति प्रेमलाई प्रकट गर्दछ।
संघर्ष र चुनौती
लेखकको समग्र यात्रा अनुभवमा संघर्ष र चुनौतीहरूको चित्रण प्रकट भएको छ। ‘सडकको अवस्थाू, ‘रम्बा चाउचाउ’ र ‘घोडा चर्न थाल्नु ’ जस्ता क्षणले उनीसँगको कठिनाइहरू र अनिश्चितताहरूलाई संकेत गर्छ। साथै, सच्चाइ र सौन्दर्यका बीचको समन्वय”प्रस्तुत गर्दै लेखकले आफ्नो यात्रा अनुभवमा सिर्जनात्मकता र सोचमा गहिरो परावृत्ति ल्याउने प्रयास गरेका छन्।
यो स्थानीय जीवन, स्थल, र प्रकृतिको सुन्दरतालाई गहिरो र संवेदनशील तरिकामा प्रस्तुत गर्दछ। लेखकले प्राकृतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक अंशहरूलाई आफ्नो यात्राका अनुभवलाई एकदम सरल तर सजीव तरिकामा व्यक्त गरेका छन्। भाषा, वर्णन र शैली सबैजना पाठकलाई यात्रामा समेट्न सक्छ।
अन्जु कार्की