पछिल्लो दोस्रो जवान पुस्ता जेन-जी अहिले धेरै क्षेत्रको जिम्मेवारी सिक्ने र लिने क्रममा छ । अमेरिकन अनुसन्धान संस्था ‘पेउ रिसर्च सेन्टर’का माइकेल डिमोकले एउटा लेखमा राजनैतिक, आर्थिक र सामाजिक क्षेत्रको आधारहरू प्रस्तुत गर्दै सन् १९९७ देखि २०१२ सम्म जन्म लिएका मानिसहरूको समूहलाई जेन-जी भनेका छन् । यसलाई आधार मान्दा यो पुस्ताको उपल्लो उमेर २७ वर्ष पुगिसकेको छ ।
सूचनाप्रविधिको युग हुँदै कृत्रिम बौद्धिकतासम्मको अनुभव गरिसकेको यो पुस्तामा प्रविधिमैत्री, रमाइलो गर्न मन पराउने, अस्थिर रहने जस्ता गुणहरू हुने अध्ययनहरूले बताएका छन् । विश्वको जनसंख्याको करिब २५ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको यो पुस्ताका केही अहिले विद्यालय तथा कलेजमा अध्ययनरत छन् भने केहीले आफ्नो क्षेत्र रोजेर क्षेत्रगत जिम्मेवारी लिन सुरु गरिसकेका छन् । अध्ययनहरूले आगामी वर्षसम्ममा विश्वको कार्यक्षेत्रको २७ प्रतिशत हिस्सा जेन-जीले लिने बताइरहँदा, अब यो पुस्ता क्षेत्रगत जिम्मेवारी लिन तयार भइरहेको पुष्टि हुन्छ ।
पछिल्लो समय व्यापक प्रयोग तथा प्रसार भएको सूचना-प्रविधिको विकाससँगै हुर्किएको यो पुस्ताले विकसित स्वास्थ्य सेवा, यातायात सेवा, विज्ञानका नवीन खोज र कृत्रिम बौद्धिकताको लागि अघिल्ला पुस्तालाई धन्यवाद दिंदै त्यसको थप विकास तथा विस्तारमा सघाउन सुरु गरिसकेको छ भने सूचनाप्रविधिलाई आफ्नो जीवनको एक हिस्सा पनि बनाएको छ ।
तर, योसँगै समाजमा बढिरहेको आर्थिक ध्रुवीकरण, पछिल्लो समय बढिरहेका महामारी र जलवायु परिवर्तनका असरहरू भने यो पुस्ताको उमेरसँगै बढ्दै गहिरहेका छन् । आफूले सक्रिय जीवन बिताउने, कर्मक्षेत्र रोज्ने र भावी पुस्ता हुर्काउने निर्णय गर्ने वेला भएको यो पुस्तासँगै एउटा पेचिलो प्रश्न बहसमा आएको छ, यो पुस्ताको उत्तरार्धतिर पृथ्वी बस्न योग्य रहन्छ ?
पछिल्लो समय बढिरहेको विश्वको तापक्रम, पग्लिरहेको बरफ, बढिरहेको समुद्री तह, निरन्तर बढ्दो प्राकृतिक प्रकोपहरू, विभिन्न प्रदूषणहरू र अन्तरदेशीय द्वन्द्व तथा ध्रुवीकरण जस्ता कारणले गर्दा पृथ्वीको भविष्य माथि प्रश्न उठ्न सुरु भइसकेको छ । अझ डरलाग्दो त एक्काइसौं शताब्दीको अन्त्यसम्ममा पृथ्वी बस्नयोग्य नहुने वैज्ञानिक आधारहरू सतहमा आएका छन् ।
अमेरिकी पत्रकार डेभिड वालेस-वेल्सले सन् २०१९ मा प्रकाशित गरेको ‘द अनइनह्याविटेवल अर्थ’ भन्ने पुस्तकमा विश्वको कार्बन उत्सर्जन यही अवस्थामा रहिरहे अबको पुस्ताले बस्नयोग्य ठाउँ एकदमै सीमित रहने तथ्य अघि सारेका छन् । सन् २१०० सम्म विश्वको तापमानको सबैभन्दा अनुकूल (२ प्रतिशतको वृद्धि) र सबैभन्दा प्रतिकूल (८ प्रतिशतको वृद्धि) वृद्धिलाई आधार मानेर लेखिएकोले धेरैले अति निराशावादी पुस्तकको संज्ञा दिएतापनि उनले प्रस्तुत गरेका पुराना तथ्यहरूले अत्यधिक कार्बन उत्सर्जन र यसका सहायक कारणले गर्दा बढेको विश्वको तापमानसँगै आउने संकटहरू धेरै हदसम्म स्वाभाविक र सत्य छन् भन्ने देखाएको छ ।
आफ्नो भविष्यका लागि प्रकृतिलाई बचाउनुपर्नेछ र भोलि आउने संकटसँग जुध्न आफूलाई र आफ्नो पुस्तालाई तयार गर्नुपर्नेछ । बढिरहेको विश्वव्यापीकरणलाई एकतामा ढालेर संयुक्त रूपमा पृथ्वी बचाउन नलागे डेभिड वालेस वेल्सले भने जस्तो प्रकोपको उद्धारमा जीवन बित्ने निश्चितप्रायः छ
एउटा अन्तर्वार्तामा उही लेखकले अबको पुस्ताले आफ्नो जीवनको आधा समय प्रकोपको उद्धार गर्न बिताउनुपर्ने बताएका छन् । यस्ता वास्तविक तथ्य सहितका संकटका प्रक्षेपण जेन-जीको जीवनकालकै लागि सबैभन्दा ठूलो चुनौतीहरू हुनेछन् ।
हुनत पछिल्लो समय विकसित भैरहेको र विकसित हुन्छ भनेर प्रक्षेपण गरिएका प्रविधिहरूले मानिसलाई संकटमा सघाउने र विश्व ध्वस्त नहुने भनेर व्याख्या गरिरहेको एउटा तप्का पनि छन् । स्कटिस तथ्याङ्कशास्त्री हन्ना रिचिले जलवायु परिवर्तनको असरलाई त्रासदीपूर्ण रूपमा मात्रै व्याख्या गरिएको भन्दै ‘नट द इन्ड अफ दि वल्र्ड’ भन्ने पुस्तक प्रकाशन गरिन् । जसमा उनले हामी केही पछाडि फर्किने हो भने पृथ्वी बचाउन सकिने आधारहरू प्रस्तुत गरेकी छन् ।
प्रविधि र मानवताको सहायतामा विश्वलाई बचाउन सकिन्छ भन्ने अध्ययनहरू पनि हामीमाझ छन् । तर, यी दुवै मतभेदको एउटा सार के हो भने पृथ्वी गहिरो संकटमा जाँदैछ र यो संकट मानिसहरूको कारण नै निम्तिंदैछ । अबको पुस्तालाई त्यो संकटसँग जुध्न तयार गर्नु र संकट टार्न अथक् प्रयास गर्नुको अघिल्ला पुस्तासँग विकल्प देखिंदैन ।
जेन-जी, सूचना र प्रविधिको बीचमा हुर्केको तीक्ष्ण विवेक भएको पुस्ता भनेर व्याख्या गरिए पनि त्यो सबैका लागि सत्य छैन । पछिल्लो समय आन्तरिक र बाह्य युद्धमा होमिएका राष्ट्र सिरिया, लिविया, यमन, सुडान, इथियोपिया, हाइटी, म्यानमार, रूस, युक्रेन, प्यालेस्टाइन, अफगानिस्तान जस्ता देशका आर्थिक विकास नभएका भनिएका मुलुकका र विकासोन्मुख भनिएका मुलुकका जेन-जीहरू आफ्ना आधारभूत आवश्यकता पूर्ति गर्नका लागि युद्धमा होमिन, शरणार्थी बन्न या बसाइँ सर्न बाध्य छन् । भोलि जलवायुसँगै बढ्ने संकटहरूले सबैभन्दा धेरै प्रताडित हुने समुदाय तथा देशहरू पनि यिनै हुन् ।
आफू तथा भविष्यका सन्ततिको अस्तित्वका लागि बलियो आधारभूत शिक्षा र सीप आवश्यक पर्ने यो पुस्ता शरणार्थी बन्नु या बसाइँ सर्नु झनै दुःखद् छ । विश्वव्यापीकरण र सूचनाप्रविधिको कारणले बढेको उपभोक्तावादमा रमाइरहेका युद्ध नभएको विकासशील भनिएको तथा अविकसित भनिएका मुलुकका जेन-जीहरूमा बढिरहेको विकसित भनिएका देशहरूको जस्तो जीवनशैलीको इच्छाले पनि हाम्रा संकटहरूलाई थप बढाएको छ ।
अन्य विकासशील भनिएका देशहरू जस्तै नेपालका जेन-जीहरू पनि अहिले दैनिक जीवनशैलीको संक्रमणकालबाट गुज्रिरहेका छन् । त्यसैले नेपालमा आन्तरिक तथा बाह्य बसाइँसराइ तीव्र छ । लेखकसँगै लमजुङ क्याम्पसबाट सन् २०२० मा अध्ययन सम्पन्न गरेका करिब ६५ प्रतिशत कृषि स्नातक अहिले विदेशिइसकेका छन् भने नेपालमा बसेर आकर्षक जागिर गरिरहेकाहरू पनि जाने तरखर गर्दैछन् ।
सन् २०२३ मा मात्रै १ लाख ११ हजार ८०० विद्यार्थीले वैदेशिक अध्ययन अनुमति पत्र लिएको तथ्याङ्क सार्वजनिक भएको छ । नेपालमा प्राथमिक उत्पादनका क्षेत्रहरू जस्तै कृषि, पशुपालन, वन जस्ता प्राविधिक विषय पढेका युवाहरूको विदेशिने क्रम अन्य क्षेत्रको भन्दा उच्च छ । पछिल्लो समय बढेको जलवायु परिवर्तनको संकटसँग जुध्ने प्रविधिहरूको अनुसन्धान तथा प्रसार गर्ने यो जनशक्तिलाई हाम्रो जस्तो देशहरूले भविष्यको लागि आफ्नो भूगोलको जिम्मेवारी लिने वातावरण बनाउन सकेको छैन ।
पर्यावरणको बारेमा धेरै कलम चलाउने लेखक जीवन क्षेत्रीको अघिल्लो वर्ष एउटा पुस्तक प्रकाशनमा आयो ‘नुन तेल-विगततिर पदयात्रा’ । उक्त पुस्तकमा लेखकले पछिल्ला बसाइँसराइहरूले मानिसलाई प्रकृतिबाट टाढा पुर्याइरहेको भाव व्यक्त गरेका छन् । हाम्रो सामाजिक मनोविज्ञान र विकासको दृष्टिकोण प्रकृतिबाट टाढिइरहेको कुरातिर लेखकले बारम्बार इंगित गरेका छन् ।
आफ्नो र आउँदो पुस्ताको लागि उसले विकासका तमाम परिभाषाबाट माथि उठेर प्रकृतिमा भैरहेको दोहन रोक्नको लागि सामूहिक आवाज उठाउनुपर्नेछ, दिगो भविष्यको लागि सामूहिक लडाईं लड्नुपर्नेछ
लेखकले गण्डक क्षेत्रको चर्चा गरेतापनि यो हाम्रो जस्तो देशहरूको प्रतिनिधि अवस्था हो । अहिले हाम्रो जस्ता देशहरूका जेन-जीहरू देशको बिगँ्रदो राजनैतिक वातावरण, बिग्रँदो आर्थिक अवस्था, गुणस्तरीय शिक्षाको कमि जस्ता कारणहरू देखाएर देशले आफूहरूलाई नअटाएको बताउँदै विदेशिइरहेका छन् । जसले गर्दा उनीहरूसँग नेपालको भूगोल, प्राकृतिक स्रोत व्यवस्थापन, उत्पादनको सामान्य ज्ञानको समेत कमि छ ।
योसँगै पुराना पुस्तासँगको प्रकृति र पर्यावरण संरक्षण तथा पर्यावरणमैत्री उत्पादन प्रणालीको ज्ञानलाई हाम्रो शैक्षिक प्रणालीले बेकामे, परम्परागत, निर्वाहमुखी जस्ता नाम दिएको छ । जसका कारण न त पुराना पुस्तालाई यस्तो शिक्षा नयाँ पुस्तालाई आवश्यक छ भन्ने महसुस भएको छ न नयाँ पुस्तालाई यस्तो शिक्षा तथा सीप लिने रहर, चाख या फुर्सद नै छ ।
वास्तवमा, हाम्रो पुस्तालाई हस्तान्तरण हुने पृथ्वी चुनौतीले घेरिएको छ । खनिज इन्धनको अत्यधिक दोहन भएको छ । जैविक विविधताको ह्रास हुने दर प्राकृतिक दर भन्दा एक हजार गुणाले बढेको छ । हरेक वर्ष तापक्रमहरूले रेकर्ड तोडेका छन् । प्रत्येक वर्ष ७५० अर्ब टन हिउँ पग्लिरहेको छ र यो दर बढ्दो छ । समुद्री सतहहरू बढिरहेका छन् । जंगलमा आगो लाग्ने क्रम बढिरहेको छ ।
अत्यधिक पानी पर्ने र खडेरी हुने क्रम बढ्दो छ । पानीका स्रोतहरूमा रसायन र विषादीको मिसावट अत्यधिक छ । आर्थिक ध्रुवीकरण बढिरहेको छ भने गरिबी र खान नपाउने जनसंख्या पनि उल्लेखनीय छ । स्रोतहरूमा असमान पहुँच र विस्तारवादी चिन्तनले विश्वलाई खण्डीकृत बनाइरहेको छ ।
योभन्दा डरलाग्दो संकट हामीले खाने खाद्यान्न र त्यो उत्पादन हुने माटोमा देखिएको छ । युनेस्कोले प्रेस विज्ञप्ति निकाल्दै अहिलेसम्म ७५ प्रतिशत जमिन मरुभूमिकरण भइसकेको र यही क्रम जारी रहे सन् २०५० सम्म पृथ्वीको ९० प्रतिशत जमिन खेती गर्न अयोग्य हुने बताएको छ । माटोको निर्जीवीकरण र उत्पादकत्व ह्रासका डरलाग्दा तथ्यांक सार्वजनिक भइरहेका छन् ।
कृषि जैविक विविधताको व्यापक ह्रास भएको छ । ७० प्रतिशत मानिसको खाना र ५० प्रतिशत जमिन धान, गहुँ र मकैले ओगटेको छ । जमिनमा बढिरहेको अम्लीयपन, प्राङ्गारिक पदार्थको कमि, सूक्ष्म जीवाणुहरूको ह्रास जस्ता कारणले केही समयपछि जलवायु परिवर्तनले बढाएका प्रकोपसँगै विकसित, विकासशील र अविकसित भनिएका देशहरूमा साझा र ठूलो समस्याको रूपमा खाद्य संकट देखापर्नेछ । नयाँ पुस्तासँग देशको बेथिति, राजनैतिक अवस्था, आर्थिक अवस्था, अस्तव्यस्त जीवनशैलीबाट भाग्ने बाटोहरू टन्नै भए पनि स्वस्थ खानेकुराको विश्वव्यापी अभावबाट भाग्ने विकल्प देखिंदैन ।
दोस्रो नयाँ पुस्ता अर्थात् जेन-जी अहिले विचार, विकास, आवश्यकता र गतिविधि चारै क्षेत्रको संक्रमणकालमा गुज्रिरहेको छ । पृथ्वी बचाउन प्रविधि र प्रकृति दुवै बुझ्नुपर्नेछ, ऊ प्रविधिको मात्रै उपभोग गर्न हतारिएको छ । भोलि बाँच्नका लागि परम्परागत भनिएका ज्ञानहरूको आवश्यक पर्नेछ तर ऊ नवआधुनिकता खोज्न दौडिएको दौडिएकै छ ।
यो पुस्तालाई आर्थिक ध्रुवीकरण घटाउनुपर्ने बाध्यता छ तर ऊ उपभोक्तावादमा रमाइरहेको छ । वास्तवमा यो पुस्ताको गतिशीलता र प्रकृतिको स्थायित्व दुई विपरीत धु्रवमा देखिन्छन् । यो पुस्तालाई संकटको बीचमा पृथ्वीको जिम्मेवारी लिनुको विकल्प छैन ।
आफ्नो र आउँदो पुस्ताको लागि उसले विकासका तमाम परिभाषाबाट माथि उठेर प्रकृतिमा भैरहेको दोहन रोक्नको लागि सामूहिक आवाज उठाउनुपर्नेछ, दिगो भविष्यको लागि सामूहिक लडाईं लड्नुपर्नेछ । आफ्नो भविष्यका लागि प्रकृतिलाई बचाउनुपर्नेछ र भोलि आउने संकटसँग जुध्न आफूलाई र आफ्नो पुस्तालाई तयार गर्नुपर्नेछ । बढिरहेको विश्वव्यापीकरणलाई एकतामा ढालेर संयुक्त रूपमा पृथ्वी बचाउन नलागे डेभिड वालेस वेल्सले भने जस्तो प्रकोपको उद्धारमा जीवन बित्ने निश्चितप्रायः छ ।
(लेखक पर्यावरणीय कृषिको अनुसन्धानकर्ता हुन् ।)
