‘सिलोके पालाखे’ खोज्दै हिंड्दा

‘लौ नाति मसँग ‘सिलोके पालाखे’ छ, तिमीसँग सीप छ, लेख्नुपर्‍यो ।’

भूमे पूजा गर्दै गर्दा गाउँले हजुरबुवा मनिराम थामीले धेरै वर्षअघि भन्नुभएको कुरा मेरो स्मृतिमा अझै ताजै छ । उहाँ गाउँको निकै गन्यमान्य झाँक्री हुनुहुन्थ्यो । जीवनको उत्तरार्द्धमा थामी समुदायको परम्परागत वैदिक ज्ञान ‘सिलोके पालाखे’ लिपिबद्ध गर्ने उहाँको उत्कट अभिलाषा रहेछ सायद । मैले ‘हुन्छ हजुरबुबा यो काम गर्नुपर्छ’ भन्ने औपचारिक जवाफ दिएको थिएँ ।

त्यतिबेला ‘सिलोके पालाखे’ भनेको झाँक्रीहरुले फलाँक्ने केही मन्त्र होला भन्ने मेरो बुझाइ थियो । यसबारे गहिरो बोध नभएरै तत्काल गरिहाल्नुपर्छ भन्नेतर्फ दिमाग अग्रसर भएन । भौतिकवादी दर्शनको स्कुलिङबाट प्रशिक्षित भएर पनि होला यो विषयलाई त्यति गम्भीरतापूर्वक लिन सकिएन । यद्यपि यो काम कुनैबेला गर्नुपर्छ भन्ने पक्कै थियो ।

अफसोच, केही वर्षपछि मनिराम हजुरबुबा हामीमाझ रहनुभएन । उहाँले शिष्यहरुलाई आफ्नो ज्ञान कति छाडेर जानुभयो कुन्नि थाहा छैन तर ‘सिलोके पालाखे’ जोगाउने उहाँको चाहना अधुरो रहन गयो । पछि ठूला थामी, जगतमान थामी, गोपाल थामी, देवेन्द्र थामी, इन्द्र थामी लगायत अग्रजहरुले तत्कालीन जिल्ला विकास समिति र आदिवासी जनजाति आर्थिक सामाजिक सशक्तीकरण परियोजना (जनसीप)का तर्फबाट केही स्रोत जुटाएर लेखन कार्य सुरु गरेको सुनियो । तर त्यसले पुस्तकको आकार ग्रहण गर्न सकेन ।

विनकुमार थामी कालिञ्चोक गाउँपालिकाको अध्यक्ष भएको बखत गाउँपालिका स्तरमा सिलोके पालाखेको संकलन र प्रकाशन गर्ने काम भयो । त्यसमा मैले पनि आंशिक रुपमा सहभागी हुने मौका पाएँ । त्यहीबेलादेखि मैले सिलोके पालाखेबारे अलि गहिरो बोध गर्न थालें । यो थामी जातिको पहिचान र अस्तित्वसँग अभिन्न रुपमा जोडिएको विषय रहेछ ।

स्कुलमा आफ्नो धर्म–संस्कृतिबारे पढ्न अनि सिक्न पाइएन । कलिलैमा भूमिगत हुनुपरेकाले देखेर धेरै अनुभूत गर्न पनि पाइएन । अहिले जन्मदेखि मृत्युसम्मका कर्मकाण्डहरुमा मौलिकता झल्किन छाडेको छ । मौलिक संस्कृति आधुनिकताको नाममा मासिंदै गएको छ । मौलिकता जोगाउनुपर्छ भन्ने चेतना र मनोविज्ञान कमजोर भएको छ । विशिष्ट एवं मौलिक पहिचान बोकेको समुदायका लागि यो भन्दा गम्भीर चिन्ताको विषय अरु सायदै होला ।

दोलखा जिल्ला थामी जातिको उद्गम थलो । यही जिल्लामा आफ्नो मौलिकता हराए कहाँ जीवित रहला र ? यहीबाट सिलोके पालाखे संरक्षण अभियानको सुरुवात हुनुपर्छ । भेटघाट र चियागफहरुमा यस्तै यस्तै अनौपचारिक छलफल चल्थ्यो ।

यही पृष्ठभूमिमा एउटा सुखद् संयोग मानौं । आर्थिक वर्ष २०७८/०७९ मा विगु गाउँपालिका उपाध्यक्ष देविका थामीबाट सोही शीर्षकमा बजेट विनियोजन गरिएको जानकारी प्राप्त भयो । स्रोत जुटेपछि नेपाल थामी समाज दोलखाले ‘सिलोके पालाखे’ संकलनको कार्ययोजना बनायो । शतप्रतिशत थामी समुदायको बसोबास रहेको थामीचागुबाट यसको शुभारम्भ गरियो । जिल्लाका थामी बाहुल्य क्षेत्र पुगेर त्यहाँका झाँक्री (गुरु) तथा अग्रजहरुसँग भेटघाट, छलफल, बहस र अन्तरक्रिया भयो ।

‘सिलोके पालाखे’का स्रोत व्यक्ति हाम्रा झाँक्री (गुरुआपा) हरु हुन् । परापूर्वकालदेखि हालसम्म उहाँहरुको श्रुति-स्मृतिमा यो सीमित रह्यो । पूरापूर वैदिक एवं तान्त्रिक ज्ञान श्रुति-स्मृतिमा पुस्तान्तरण हुँदै पक्कै आउन सकेन । त्यसैले हालसम्म जति छ, यो पटक पनि यसलाई लिपिबद्ध गर्न सकिएन भने यो लोप भएर जानेछ । यो हाम्रो लागि अन्तिम अवसर थियो ।

तर सोचेजस्तो सजिलो भएन । झाँक्री (गुरु) हरुबाट यो सजिलै लिनसक्ने कुरा थिएन । उहाँहरु (देवडाल) खडा गरेर फलाक्नुपर्थ्यो । देवडाल स्थापना गर्न जैवी र दैवी शक्तिसँग सम्बन्धित अनेक सरदमहरु जुटाउनुपर्थ्यो । प्रत्येक झाँक्रीहरुसँग बस्दा यो अनिवार्य थियो । यो विधि पूरा नगरी झाँक्रीहरु सिलोके पालाखे फलाक्न सक्दैन थिए ।

आवश्यक सामग्रीहरु जुटाएर साइत हेरेर देवडाल स्थापना गरिन्थ्यो । त्यहाँ गुरुहरुबाट सिलोके पालाखे फलाक्न सुरु हुन्थ्यो । अडियो रेकर्ड र टाइपिङका लागि हामी तयार हुन्थ्यौं । त्यसका लागि प्रष्टसँग विस्तारै भन्न अनुरोध गर्थ्यौं । उहाँहरु आफ्नै शैलीले पूजाआराधना गर्दै फलाँक्नुहुन्थ्यो । एक त झाँक्रीहरुको भाषा नबुझिने, त्यसमाथि कम्पन सुरु भएर ढ्यांग्रो र शरीरमा सजाइएका घण्टीहरुको आवाजले न टाइपिङ गर्न सकिन्थ्यो न अडियो रेकर्ड राम्रोसँग सुनिन्थ्यो । यो विधिले काम गर्न सक्ने सम्भावना रहेन । त्यसपछि झाँक्रीहरुलाई ढ्यांग्रो नबजाई, शरीरमा घण्टीमाला नराखी फलाँक्न आग्रह गरिन्थ्यो । धेरै सम्झाएपछि केही झाँक्रीहरु तयार हुन्थे भने कोही झाँक्रीहरुले अस्वीकार गर्थे । कतिपय झाँक्रीहरु त यो ज्ञान, तन्त्रमन्त्र दिन मिल्दैन भन्थे ।

‘होइन गुरुहरु, हाम्रो भाषा, धर्म–संस्कृति, परम्परागत मूल्य मान्यता मासिन लागिसक्यो । कति त लोप भइसक्यो । अहिले जोगाउन सकिएन भने सबै लोप भएर जान्छ । तपाईंहरुकै पालामा यो जोगाउनुपर्छ । इतिहासमा तपाईंहरुको नाम लेखिने छ । आउँदो पुस्ताले तपाईंहरुको नाम सम्झिरहने छ ।’ यस्तै यस्तै कुरा गरेर हामी उहाँहरुलाई सम्झाउने कोसिस गर्थ्यौं । तर अझै उहाँहरु पूरै तयार हुनुहुन्थेन ।

जाति, धर्म–संस्कृति, परम्परालाई कतिपयले मागिखाने भाँडो बनाएको सुनिन्थ्यो । त्यसबाट पनि झाँक्रीहरुमा नराम्रो छाप परेको रहेछ सायद । कतिपयको नियत त जानाजान सिलोके पालाखे लेख्न दिनुहुँदैन भन्ने पनि देखियो । तर हामी यो पटक कुनै पनि हालतमा यो काम सिद्ध गर्ने दृढसंकल्पित मनस्थितिमा थियौं । यो नि:स्वार्थ गर्नुपर्ने काम पनि हो । जे जस्तो आरोप लगाइए पनि बदनाम र कलंकको टीका लगाएर भए पनि यो काम फत्ते गर्नुपर्छ भन्नेमा थियौं ।

त्यसैले त झाँक्रीहरुलाई सम्झाउन हरेक उपाय लगाउँथ्यौं । सगुनदेखि दक्षिणासम्म, इतिहासदेखि भविष्यसम्मका कुरा गरेर उहाँहरुलाई तयार नबनाई हुन्नथ्यो । किनकि यो पुस्ताका झाँक्रीहरुसम्म सिलोके पालाखे बाँकी थियो । अर्को पुस्तामा त्यो पुस्तान्तरण नहुन पनि सक्थ्यो । भएपनि कति नै हुन्थ्यो होला र ?

जति झाँक्रीहरुलाई ‘कन्भिन्स’ गर्न सक्यौं, उहाँहरुबाट हामीले सिलोके पालाखे उतार्‍यौं । चरणबद्ध रुपमा वडा, पालिका, जिल्ला हुँदै सम्भव भएसम्म देशभरका थामी झाँक्रीहरुलाई एकै ठाउँमा भेला गराएर बहस गर्‍यौं । विभिन्न चरणमा भएका छलफल, बहस र अन्तरक्रियाबाट संकलन भएका अडियो, भिडियो सामग्री तथा टाइप र टिपोट गरिएका साथै पहिले संकलित सामग्रीहरुमाथि अग्रज झाँक्रीहरुसँग थप मसिनो गरी अर्को चरणमा छलफल चलायौं । सामूहिक छलफलबाट सम्पादन भएका सिलोके पालाखेको पाण्डुलिपि तयार गर्‍यौं । यसरी निकै समयको मेहनत र संघर्षपछि सिलोके पालाखे पुस्तकको रुपमा लिपिबद्ध भयो ।

यो अहिलको अतिरञ्जित र बनिबनाउ कुरा होइन । परापूर्वकालदेखि झाँक्रीहरुले फलाँक्दै आएको तुथुरबेद हो । सिलोके पालाखेमाथि जति छलफल चल्थ्यो, मलाई झन गहिराइसम्म पुगेर बहस गर्न मन लाग्थ्यो । ताकि, यसको अन्तरवस्तु केलाउन सकियोस् । सिलोके पालाखेमा ब्रह्माण्ड, पृथ्वी, मानव जाति र मानव समाजको प्रादुर्भावका कुरा बिस्तारमा आउने रहेछ । यही क्रममा गहिरो बोध भयो कि सिलोके पालाखे सामान्य होइन रहेछ, अद्भूत ज्ञान रहेछ । जीवनदेखि मृत्युसम्म थामी जातिले अवलम्बन गर्दै आएको परम्परागत वैदिक ज्ञान, मूल्य मान्यता रहेछ । जीवनदर्शन, जीवनपद्धति र जीवनशैली रहेछ । भाषा, धर्म–संस्कृति रहेछ । जीवन विज्ञान रहेछ ।

अध्यात्म र भौतिक विज्ञानबारे संसारमा ठूलो बहस छ । यिनलाई विपरीत ध्रुवमा हेरिन्छ । एकअर्कालाई निषेध गरिन्छ । तर सिलोके पालाखेभित्र अध्यात्म र विज्ञानको गजबको संयोजन र समिश्रण रहेछ । यसको अध्ययन गर्दै जाँदा भौतिक विज्ञान र अध्यात्म परिपूरक लाग्छ । अध्यात्मभित्र विज्ञान र विज्ञानभित्र अध्यात्म छ भन्ने मान्यता सिलोके पालाखेले बोकेको छ । मानव जाति र प्रकृतिबीचको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध छ । प्रकृतिविना जीवन असम्भव छ । वातावरण सुशासन, जैविक विविधता, पर्यावरणको पूजा गर्नुपर्छ भन्ने कुरा सिलोके पालाखेमा प्राचीनकालमै प्रष्ट्याइएको रहेछ ।

मानव सभ्यताको विकास र बिस्तारका क्रममा पूर्वजहरुले ब्रह्माण्ड, पृथ्वी, मानव समाज र प्रकृतिको गहिरो अध्ययन गरेका रहेछन् । त्याग, तपस्या, योग तथा ध्यान गरेका रहेछन् । सोही साधना र अध्ययनबाट प्राप्त ज्ञान हो सिलोके पालाखे ।

जे होस् आफ्नो समुदायको सिलोके पालाखे जीवित राख्न सकिएकोमा खुसी र गौरव लागेको छ । यो पुस्तक लेखनका क्रममा मनिराम हजुरबुबा हुनुभएको भए सायद अर्कै आनन्दको अनुभुति हुन्थ्यो । खैर, उहाँको इच्छा पनि पूरा भए झैं लागेको छ । अब सिलोके पालाखेको कार्यान्वयन र पुस्तान्तरणको चुनौतीपूर्ण कार्यभार पूरा गर्ने दायित्व हाम्रो काँधमा आएको छ ।

(लक्ष्मण थामी ‘सिलोके पालाखे‘का संकलक, लेखक तथा संयोजक हुन् ।)