पायल्स मलद्वारमा हुने समस्यामध्ये एक हो । मुख्यतया मलद्वार वरपर अर्थात् मलद्वारको भित्री वा बाहिर नसाहरु फुल्ने वा सुन्निने अवस्थालाई पायल्स भनिन्छ । पायल्स भित्री र बाहिरी गरी दुई प्रकारका हुन्छन् ।
मलद्वार बाहिरको नसा फुल्नुलाई बाहिरी पायल्स भनिन्छ भने भित्री पायल्समा भने चार चरण हुन्छ । पहिलो चरणमा दिसामा रगत देखिन्छ । दोस्रो चरणमा दिसा गर्दा मलद्वारबाट बाहिर निस्किने र भित्र पस्ने हुन्छ । तेस्रो चरणमा पायल्स मलद्वारबाट बाहिर निस्कन्छ, आफैं भित्र पस्दैन । यस्तो अवस्थामा औंलाले धकेलेर भित्र पसाउनुपर्ने हुन्छ । चौथो अवस्थालाई पोल्याप्स स्टेज पनि भनिन्छ । जुन अवस्थामा मानिसले दिसा गरेर उठेर औंलाले धकेलर भित्र पसाउँदा पनि नपस्ने र मासु बाहिर नै निस्किरहने हुन्छ ।
कसरी हुन्छ पायल्स ?
पायल्स हुनुमा एउटा मात्र कारण हुँदैन । तर मुख्य कारण खानपान हो । खासगरी मसालेदार खाना, जंकफुड, मैदाजन्य, तारेको भुटेको खानेकुराले यो समस्या ल्याउन सक्छ । किनभने यस्तो खानेकुरा सहजै पच्दैन, जसकारण पखाला वा कब्जियत हुनसक्छ । दिसा गर्दा बल गर्ने बानी, लामो समय शौचालयमा बिताउने बानीले पनि पायल्सको समस्या ल्याउन सक्छ । यस्तै गर्भावस्था, बुढ्यौली र वंशाणुगत कारणले पायल्स हुनसक्छ ।
पाचन प्रणालीमा समस्या आउँदा पायल्स हुने सम्भावना हुन्छ । प्यान्क्रियाजमा खराबी भएमा पनि पायल्स हुनसक्छ । किनभने यसले हामीले खाएको खानालाई पचाउने इन्जाइम निकाल्ने काम गर्छ । यसले खानेकुरा खाएपछि शरीरलाई चाहिने पोषक तत्व लिन मद्दत गर्छ र नचाहिने कुराहरु बाहिर निस्किन्छ ।
कसलाई हुन्छ ?
पाचन प्रणाली कमजोर वा गडबडी भएमा र ठूलो आन्द्राले राम्ररी काम नगर्दा पायल्स हुन्छ । पायल्सको जोखिम बालबालिका, वयस्क, वृद्धवृद्धालाई सबैलाई उत्तिकै हुन्छ ।
लक्षण के हुन्छ ?
सामान्यतया दिसा गर्दा रगत आउने, मलद्वारमा मासु पलाउने, दुख्ने, सुन्निने र चिलाउने पायल्सका लक्षणहरु हुन् ।
जटिलता के छ ?
पायल्सको समयमा उपचार भएन भने मलद्वारबाट रगत बग्ने, मासु मलद्वार भन्दा बाहिर निस्किने, आन्द्रा पाक्ने लगायत जटिलता निम्तिन सक्छ । पाल्यसको समयमा उपचार भएन भने फिसर अर्थात् मलद्वारको मुख च्यातिने र फिस्टुला हुने जोखिम हुन्छ ।
उपचार के छ ?
पायल्सको उपचार आयुर्वेदिक, एलोपेथिक र होमियोपेथिक विधिबाट गर्न सकिन्छ ।
एलोपेथिक उपचार
जनरल तथा ल्याप्रोस्कोपिक सर्जन डा. प्रभाकर शाह एलोपेथिकमा पायल्सको उपचार के गर्ने भन्दा पनि के कारणले भएको त्यो पत्ता लगाउन जरुरी हुने बताउँछन् । ‘रोग पहिचान गरिसकेपछि समस्या के हो, कुन चरणमा छ र बिरामीको अवस्था बुझेर त्यसअनुसार उपचार विधि अगाडि बढाउनुपर्ने हुन्छ,’ उनी भन्छन् । कतिपय अवस्थामा सामान्य मलम लगाएर वा औषधिको प्रयोगले निको हुने र जटिल अवस्थमा शल्यक्रिया गर्नुपर्छ ।
आयुर्वेदिक उपचार
आयुर्वेदिक उपचार पद्धतिमा बिरामीको अवस्थाअनुसार उपचार गरिने आयुर्वेदिक चिकित्सक डा. सुवर्ण पौडेल बताउँछन् । ‘आयुर्वेदमा पहिलो र दोस्रो चरण छ भने औषधिबाट उपचार हुन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘तेस्रो र चौथो चरणमा छ भने क्षारसूत्र विधिबाट उपचार हुन्छ ।’
क्षारसूत्र के हो ?
क्षारसूत्र ‘क्षार’ र ‘सूत्र’ शब्द मिलेर बनेको हो । जसअनुसार क्षार भनेको विशेष प्रकारको खरानी हो भने सूत्र भनेको धागो हो । यही क्षार र धागोको प्रयोगबाट गरिने उपचार विधिलाई नै क्षारसूत्र विधि भनिन्छ । विशेष प्रकारको धागोलाई क्षारसूत्र भनिन्छ । पायल्सको तेस्रो र चौथो चरणमा बिरामीको मलद्वारबाट बाहिर निस्किएको मासुलाई क्षारसूत्रले काटेर सफा गरिने आयुर्वेदिक चिकित्सक डा. पौडेल बताउँछन् ।
‘यसले घाउ भर्न वा निको हुन मद्दत गर्छ । पायल्सका साथै फिस्टुलाको पनि क्षारसूत्र विधिबाट प्रभावकारी उपचार हुन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘क्षारसूत्र विधिबाट उपचार गर्दा पायल्स पुनः बल्झिने सम्भावना न्यून हुन्छ ।’
पूर्ण रुपमा निको हुन्छ ?
एलोप्याथिक डा. शाह र आयुर्वेदिक चिकित्सक डा. पौडेलका अनुसार पहिलो र दोस्रो चरणमा रोग पत्ता लगाउन सकेमा पायल्सको समस्या सजिलै पूर्ण रुपमा निको पार्न सकिन्छ । तेस्रो र चौथो चरणको अवस्थामा उपचार अवधि लामो हुनसक्छ । चिकित्सकको सल्लाह अनुरुप चल्न सकेमा निको हुन्छ । तर फेरि बल्झिने सम्भावना हुन्छ ।
पायल्स हुन नदिन के गर्ने ?
पायल्स हुन नदिन आफ्नो जीवनशैलीमा सुधार ल्याउनुपर्छ । सकेसम्म सन्तुलित मात्रामा सजिलै पच्ने खालका खानेकुरा खाने, बेलुकाको खानामा पचाउन समय लाग्ने माछामासुजस्ता खानेकुरा सकेसम्म नखाने, बिहान समयमा उठ्ने र बेलुका समयमा सुत्ने बानी बसाल्नुपर्छ ।
रेस्टुरेन्टमा खाने बानीलाई कम गर्ने, पर्याप्त रुपमा पानी पिउने, सागपात र दैनिक फलफूल खानुपर्छ । खानपानसँगै बिहान उठ्ने बित्तिकै कम्तीमा आधा घण्टा योग तथा व्यायाम गर्नुपर्छ ।
पायल्समा के नखाने ?
पायल्स भएकाले कब्जियत हुने खालका खानेकुरा खानु हुँदैन । यसमा मैदाजन्य परिकार, माछा, मासु, अण्डा, तारेको, भुटेको, मसालेदार खाना, अदुवा, मरिच, खुर्सानी, रक्सी, चुरोट खानु हुँदैन । किनकि यी खानेकुरा सजिलै पचाउन नसकिने भएकाले कब्जियत गराउन सक्छ ।
मासु वा प्रशोधित मासुमा फाइबर (रेशा) कम हुने भएकाले पाचन प्रक्रियामा समस्या हुन पुग्छ र कब्जियतको समस्या सुरु हुन्छ । त्यसैले पायल्सको समस्या भएका व्यक्तिको मासुको सेवन कम गर्नुपर्छ ।
भुटेको, तारेको खाना खाँदा पाचन प्रक्रियामा समस्या हुन्छ । यस्ता खाना खाँदा पच्न गाह्रो हुन्छ । त्यसले यस्ता खाना पनि नखानु नै उचित हुन्छ । मादक पदार्थको सेवनले दिसा झन् साह्रो हुने भएकाले दिसा गर्ने समयमा दुखाइ झन् बढ्छ ।
अत्याधिक मसालेदार, अमिलो, पिरो खाने कुरा खानु हुँदैन । किनकि यस्ता खानेकुराले बिरामीको दुखाइ र जलन हुने समस्या बढ्छ ।
त्यसैगरी चिया, दही, कफी, कोल्ड ड्रिङ्क, पाउडरजन्य खानेकुराले पनि गर्मी गराउने भएकाले कब्जियतको समस्या ल्याउन सक्छ ।
के खाने ?
सम्पूर्ण अन्न : फाइबरयुक्त खानेकुरा प्रशस्त पाइन्छ । यसले पाचन प्रणालीलाई राम्रोसँग काम गर्न मद्दत गर्छ र पेटलाई सजिलै सफा गर्छ । त्यसैले पायल्स भएमा ओट्स, ब्राउन राइस र होल गहुँ आदिलाई आहारमा समावेश गर्नुहोस् । दालको सेवन पनि फाइदाजनक हुन्छ ।
फलफूल : प्रशस्त मात्रामा फलफूलको सेवन गर्नुपर्छ । फलफूलमा केरा, स्याउ, अंगुर, तरबुजा, नास्पाती, जामुन र सुन्तला आदि समावेश गर्नुहोस् । भिटामिन बाहेक यसमा फाइबर पनि हुन्छ, जुन पायल्समा फाइदाजनक हुन्छ ।
हरियो सागसब्जी : हरियो सागपातको सेवनले पायल्सको समस्याबाट राहत मिल्छ । यसमा धेरै प्रकारका एन्टिअक्सिडेन्ट, भिटामिन र लवण हुन्छन्, जसले पायल्सको लक्षणलाई कम गर्न मद्दत गर्छ । यसका लागि पालक, बन्दागोभी र ब्रोकाउली आदिको सेवन गर्नुपर्छ ।
प्रशस्त मात्रामा पानी पिउने : पेटको अधिकांश समस्याको उपचार पानी पनि हो । पायल्सबाट पीडित हुनुहुन्छ भने पर्याप्त मात्रामा पानी पिउनुपर्छ । यसो गर्नाले पाचन प्रणाली राम्रोसँग काम गर्छ, कब्जियत हुँदैन र पेट सफा गर्न सजिलो हुन्छ ।
सलाद : मूला, गाँजर, काँक्रोमा राम्रो मात्रामा फाइबर हुन्छ, जसले खाना पचाउन र कब्जियतको समस्याबाट राहत प्रदान गर्न मद्दत गर्छ । साथै यसमा पानीको मात्रा पनि हुन्छ ।
भेंडेखुर्सानी : भेंडेखुर्सानीमा पानी र फाइबरको अनौठो संयोजन हुन्छ । यसले पेट सफा गर्न र पायल्सको समस्यालाई हटाउन मद्दत गर्छ । त्यसैले पायल्सको समस्या भएका व्यक्तिले खानामा भेंडेखुर्सानी पनि समावेश गर्नु राम्रो हुन्छ ।
मलद्वारमा हुने सबै समस्या पायल्स हुँदैन ?
मलद्वारको समस्या हुनेबित्तिकै मानिसहरु पायल्स नै भएको भन्ने ठान्छन् । तर मलद्वारको सबै समस्या पायल्स हुँदैन ।
मलद्वारमा दुखाइ छैन, रगत मात्रा गएमा पायल्स हुनसक्छ । तर मलद्वारमा दुख्ने, रगत जाने, अझ दिसा कडा हुँदा झन् बढी रगत जाने र सँगै अत्याधिक दुख्ने भएमा फिसर अर्थात् मलद्वारको मुख च्यातिएको हुनसक्छ ।
मलद्वार वरिपरि गिर्खा पलाएको छ वा घाउ भएको छ भने त्यसबाट रगत निस्किने, पिप निस्किने र कहिले पाक्ने कहिले सञ्चो हुने भएजस्तो भएमा फिस्टुला हुनसक्छ ।
त्यस्तै मलद्वारबाट पिप बग्ने, रगत बग्ने, रगत मिसिएको पखाला हुने र सिंगान मिसिएको दिसा जाने भएको छ भने अल्सरेटिम कोलाइटिस वा क्रोन्स डिजिज हुनसक्छ । यो आन्द्रा र मलाशयमा देखापर्ने एक दीर्घकालीन स्वास्थ्य समस्या हो ।
