गौतमबुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल (जिबिआइए) सन् २०२२ मे १६ तारिख एक विशेष समारोहबीच उद्घाटन हुँदा भैरहवाका व्यापारी, होटल व्यवसायी र सर्वसाधारणमा ठूलो उत्साह छाएको थियो ।
कुवेतको जजिरा एयर र नेपालको राष्ट्रिय ध्वजाबाहक नेपाल एयरलाइन्सले उद्घाटन उडान गरेका थिए । विमानस्थलको निर्माण कार्य सुरु भएसँगै कैयन् होटलको निर्माण सुरु गरेका लगानीकर्तालाई हवाई सेवा सुरुवातले थप लगानी गर्न हौस्याएको थियो ।
तर यो नयाँ गन्तव्यमा उडान भर्ने एयरलाइन्सले केही महिनामै उडान बन्द गरेपछि र अन्य एयरलाइन्सले पनि यो विमानस्थलमार्फत सेवा सञ्चालनमा चासो देखाएनन् । त्यसपछि स्थानीय तथा व्यवसायीको आशा निराशामा बदलिएको थियो । होटल तथा अन्य पर्यटकीय पूर्वाधारमा लगानी गर्न थालेका धेरै लगानीकर्ताले निकट भविष्यमा प्रतिफल नदेखेपछि निर्माण कार्य बन्द गर्न बाध्य भएका थिए ।
यही नोभेम्बर ८ देखि आधा दर्जन अन्तर्राष्ट्रिय एयरलाइन्सले यो विमानस्थलमा आफ्ना उडान सञ्चालन गर्न थालेका छन् तर होटल व्यवसायी र स्थानीय व्यवसायीहरूमा २ वर्षअघिको जस्तो उत्साह छैन । लामो पर्खाइपछि पुनः सुरु भएका यी अन्तर्राष्ट्रिय उडान दीर्घकालीनरूपमा टिक्ने हुन वा होइनन् भन्नेमा धेरैलाई शंका छ ।
त्यसो त, भारतसँग अतिरिक्त हवाई प्रवेश मार्गहरूका लागि वार्ता वर्षौंदेखि जारी छन् तर कुनै सफलता प्राप्त भएको छैन । पछिल्लो समय परराष्ट्र मन्त्री डा. आरजु राणा देउवाले भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको भारत भ्रमणका क्रममा थप हवाई रुटको मुद्दा उठाएकी थिइन् ।
नेपाल नागरिक उड्डयन प्राधिकरण (क्यान) ले अत्यावश्यक मर्मत सम्भारका लागि त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल (टिआइए) दैनिक १० घण्टा बन्द गर्ने निर्णय गरेपछि विकल्पस्वरूप जिबिआइएबाट अन्तर्राष्ट्रिय हवाईसेवाहरूले उडान सुरु गरेका हुन । काठमाडौँ विमानस्थल १० घण्टा बन्द हुँदा धेरै एयरलाइन्स नेपालका लागि आफ्नो उडान कटौती गर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भएसँगै उनीहरू विकल्प खोज्न बाध्य भएका छन् । क्यानले टिआइमा स्तरोन्नतिको काम सम्पन्न गर्न र नियमित सेवा सञ्चालन गर्न मार्च ३१ सम्म लाग्ने बताएको छ ।
‘टिआइएको सञ्चालन समय घटेका कारण जिबिआइएमा उडानहरू पुनः सुरु भएका प्रष्ट छ । यस विमानस्थलमा अन्तर्राष्ट्रिय उडान पुनः सुचारु हुनु आफैंँमा सकारात्मक प्रगति हो । तर यो विमानस्थल छिट्टै पूर्णरूपमा सञ्चालनमा आउने हो कि होइन भन्नेमा अझै शंका छ’– लुम्बिनी होटल एसोसिएसन अफ नेपाल (हान)का अध्यक्ष गोविन्दप्रसाद ज्ञवालीले भने ।
सीमित सेवा सञ्चालनले पर्यटन पूर्वाधारमा गरेको लगानी जोखिममा
ज्ञवालीले विमानस्थल पूर्णरूपमा सञ्चालनमा आउन नसक्दा होटललगायत आतिथ्य क्षेत्रमा लगानी गर्ने लगानीकर्ता सबैभन्दा बढी मारमा परेको बताए । २०२२ मा औपचारिक उद्घाटन हुँदा त्यहाँ धेरै तारे होटल निर्माणाधीन थिए र अन्य धेरैले नर्माण कार्य गर्न शिलान्याससमेत गरेका थिए– उनी थप्छन् ।
सन् २०१० देखि अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको निर्माणबारे चर्चा सुरु भएपछि विशेषगरी आतिथ्य क्षेत्रमा ठूलो मात्रामा पूर्वाधारको विकासलाई प्रोत्साहित गरेको थियो । अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन केन्द्र, ध्यान केन्द्र र औद्योगिक क्षेत्रहरू जस्ता प्रमुख परियोजनाहरूले यस क्षेत्रलाई परिवर्तन गरेको छ । थप कलकारखाना र विस्तार हुँदै गएको यातायात सञ्जालले बुटवल–भैरहवा क्षेत्रलाई समृद्ध आर्थिक हबमा परिणत गरेको छ ।
एसियाली विकास बैंक (एडिबी) को ३७ मिलियन अमेरिकी डलर र अन्तर्राष्ट्रिय विकासका लागि ओपेक कोषबाट करिब ११ मिलियन अमेरिकी डलरको आर्थिक सहयोगमा कुल ७६ मिलियन अमेरिकी डलरको लागतमा यो विमानस्थल निर्माण भएको हो । बाँकी रकम नेपाल सरकार आफैँ बेहोरेको हो ।
विमानस्थल निर्वाध सञ्चालनका लागि जनशक्ति, भिसा, चिकित्सा सेवा तथा यथेष्ठ म्यानपावर कम्पनीहरूको आवश्यकता त छँदैछ, त्यो भन्दा बढी यो क्षेत्रमा जाडो महिनामा भिजिबिलिटी कमजोर हुँदा हवाई सेवा उडान गर्न प्राविधिक कठिनाई देखिएको छ ।
विमानस्थल वरपरका होटल र पूर्वाधार निर्माणमा उल्लेख्य लगानी छ जसमा करिब ८० अर्ब रुपियाँ खर्च भइसकेको हानले जनाएको छ । अन्य क्षेत्रमा पनि अर्बौँं रुपियाँ लगानी भइसकेको छ भने विमानस्थलका कारण बुटवल–सिद्धार्थनगर क्षेत्र वरपर व्यापक शहरीकरणसमेत भएको छ ।
यो पनि पढ्नुहोस्
महिला खेलाडीले सम्हालेको अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिता !
जिबिआइएका प्रवक्ता दीपककुमार वज्राचार्यले विमानस्थलले पूर्ण क्षमतामा दैनिक ३६ उडान गर्न सक्ने बताए । क्यानले नोभेम्बर ८ देखि १० घण्टाका लागि टिआइए बन्द गर्ने घोषणा गरेपछि नेपाल एयरलाइन्स, थाइ एयर एसिया, जजिरा एयरवेज, फ्लाइ दुबई र कतार एयरवेजलगायत पाँच अन्तर्राष्ट्रिय वायुसेवा कम्पनीले जिबिआइबाट उडान भर्न थालेका छन् ।
जिबिआइका महाप्रबन्धक प्रतापबाबु तिवारीका अनुसार युएईस्थित विज एयरले समेत यो गन्तव्यमा उडान भर्नका लागि वार्ता भैरहेको छ ।
‘हरेक साता २४ उडान गर्न सहमति भैसकेको छ । यात्रुको अभावमा २२ उडान भैरहेका छन्– उनी भन्छन् । त्यसो त, सन् २०२२ को मे महिनामा विमानस्थलको उद्घाटन भएपछि जजिरा एयर र सरकारी स्वामित्वको नेपाल एयरलाइन्सले आफ्नो सञ्चालन बन्द गर्नुअघि केही महिना उडान गरेका थिए । सिद्धार्थ चेम्बर अफ कमर्सका वरिष्ठ उपाध्यक्ष नेत्र आचार्यले भने– टिआइएले स्तरोन्नतिको कार्य पूरा भएपछि यो विमानस्थलको सेवा सुचारु हुनेमा शंका छ ।
संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्री बद्रीप्रसाद पाण्डेले बारम्बार स्थानीय व्यापारी र उद्योगीहरूलाई पूर्ण क्षमतामा विमानस्थल सञ्चालन गर्न सरकार प्रतिबद्ध छ भनी आश्वासन दिँदा पनि उनीहरू आश्वस्त हुन सकेका छैनन ।
टिआइए रनवे विस्तार पूरा भएपछि धेरै अन्तर्राष्ट्रिय एयरलाइन्सहरू यात्रु संख्याका कमीका कारण अझै पनि भैरहवाबाट आफ्ना उडान सञ्चालन गर्न अनिच्छुक देखिन्छन् । भैरहवा विमानस्थलको पूर्ण सञ्चालनमा अनिश्चितता बढ्दै गएपछि स्थानीय व्यापारी र लगानीकर्ताहरू थप लगानी गर्न हिच्किचाएका छन् ।
यस विषयमा जानकारी राख्ने वरिष्ठ सरकारी अधिकारीका अनुसार भारतले गोरखपुरमा रहेको आफ्नो वायुसेनाको बेस जिबिआइए नजिक रहेकाले यो रुट उपलव्ध गराउन नचाहेको हो ।
‘लुम्बिनीमा यसअघि नै १० वाट तारे दर्जाका होटल सञ्चालनमा छन् र अन्य तीनवटा निर्माणाधीन छन् । लुम्बिनीमा मात्रै कुल होटलको संख्या ११५ नाघेको छ तर विमानस्थलको अनिश्चितताले लगानीकर्तालाई यस्तो असर गरेको छ कि धेरै जारी निर्माण नै रोक्ने सोचमा छन्’– ज्ञवालीले भने ।
विमानस्थल चलायमान बनाउन बुद्धमार्गी देशबाट उडान आवश्यक
न्यून यात्रु संख्याका कारण अन्तर्राष्ट्रिय एयरलाइन्सहरू यहाँबाट उडान सेवा सञ्चालन गर्न अनिच्छुक देखिन्छन् । थाइल्यान्ड, म्यानमार, कम्बोडिया, श्रीलंका, भुटान, जापान, दक्षिण कोरिया र चीन जस्ता बौद्ध धर्मावलम्बी भएका देशबाट हुने उडानलाई सुनिश्चित गर्न सके विमानस्थलको दिगोपन सुनिश्चित हुने स्थानीय होटल व्यवसायी र अन्य उद्यमी ठान्छन् ।
यो विमानस्थल भगवान बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनीको पवित्र तीर्थस्थलको प्रवेशद्वार मानिन्छ । लुम्विनी क्षेत्र युनेस्कोको विश्व सम्पदा सूचीमा समेत छ । धेरै बौद्ध पर्यटकहरू बौद्ध धर्मको उद्गमस्थल लुम्बिनीको आध्यात्मिक महŒवको अनुभव गर्न चाहन्छन् ।
‘विमानस्थललाई व्यावसायिकरूपमा सञ्चालन गर्न हामीले बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको बाहुल्यता भएका देशहरूमा सिधा उडान गर्नुपर्छ । धार्मिक पर्यटनको प्रवद्र्धनले स्थानीय व्यवसाय र थला परेको आतिथ्य उद्योगलाई पुनरुत्थान गर्न मद्दत गर्नेछ’– ज्ञवालीले भने ।
स्थानीय व्यवसायी र उद्योगीहरू पूर्णरूपमा सञ्चालनमा आएपछि आफ्नो व्यवसाय विस्तार गर्न मद्दत पुग्ने विश्वास गर्छन् । आफ्ना स्थानीय उत्पादनहरू विभिन्न बजारमा निर्यात गर्न अवसर सिर्जना हुने उनीहरू ठान्छन् । सँगसँगै, पर्यटकको बढ्दो प्रवाहले त्यहाँको सुस्त व्यापारिक गतिविधिमा उल्लेखनीय सुधार आउनेमा उनीहरू आशावादी छन् ।
‘विमानस्थलहरूको पूर्ण सञ्चालनले स्थानीय अर्थतन्त्रमा गुणात्मक प्रभाव पार्नेछ । यसले ठूला उद्योगका अतिरिक्त साना तथा मझौला उद्योगको आर्थिक अवस्था सुधार्न पनि महत्त्वपूर्ण मद्दत गर्नेछ । स्थानीय उद्यमीले पनि कार्गोमार्फत आफ्नो उत्पादन विदेश पठाउन सक्नेछन् । पर्यटकको बढ्दो चापले ट्याक्सी र अन्य यातायातका साधनलाई पनि थप आयको अवसर हुनेछ’– सिद्धार्थनगर उद्योग वाणिज्य संघका वरिष्ठ उपाध्यक्ष आचार्यले भने ।
पूर्णस्तरमा सञ्चालन गर्न चुनौती नै चुनौती
पूर्ण क्षमताको सञ्चालनमा आउन यो विमानस्थलका कैयन् चुनौती छन् । विमानस्थल निर्वाध सञ्चालनका लागि जनशक्ति, भिसा, चिकित्सा सेवा तथा यथेष्ठ म्यानपावर कम्पनीहरूको आवश्यकता त छँदैछ, त्यो भन्दा बढी यो क्षेत्रमा जाडो महिनामा भिजिबिलिटी कमजोर हुँदा हवाई सेवा उडान गर्न प्राविधिक कठिनाई देखिएको छ ।
त्यसपछि स्थानीय तथा व्यवसायीको आशा निराशामा बदलिएको थियो । होटल तथा अन्य पर्यटकीय पूर्वाधारमा लगानी गर्न थालेका धेरै लगानीकर्ताले निकट भविष्यमा प्रतिफल नदेखेपछि निर्माण कार्य बन्द गर्न बाध्य भएका थिए ।
नेपालको सबैभन्दा व्यस्त विमानस्थल, टिआइएमा अन्तर्राष्ट्रिय उडान हुन नसक्दा विकल्पका रूपमा डिजाइन गरिएको भैरहवा विमानस्थलमा कुहिरो लागेका दिनमा उडान भर्न हवाई सेवालाई कठिन हुँदा उडान तालिका बनाउनसमेत गाह्रो हुन्छ । क्यानका उपमहानिर्देशक हंसराज पाण्डेले हिउँदमा तराई क्षेत्रमा भिजिबिलिटी कम भएकाले बिहान १० बजेपछि मात्रै उडान अवतरण गर्न सकिने बताए ।
यो पनि पढ्नुहोस्
विश्वास, अविश्वास र परम्पराको कथा : आधुनिक काठमाडौं झारफुके र माताको शरणमा
त्यसो त, यो विमानस्थलमा इन्स्ट्रुमेन्ट ल्यान्डिङ सिस्टम (आइएलएस) जडान गरिएको छ । यसले खराब मौसमको अवस्थामा समेत रन–वेमा सकुशल अवतरण तथा उडान गर्न मार्गदर्शन गर्दछ । तर यो प्रणाली अहिले सञ्चालनमा छैन । रन–वे भिजुअल रेन्ज (आरभिआर) अन्तर्गत आइएलएस सञ्चालनका लागि चालकले रन–वेमा रहेका सतह चिह्नहरू वा यसको केन्द्ररेखा पहिचान गर्ने बत्तीहरू देख्न सक्ने दूरी, कम्तीमा ८०० मिटर हुनु आवश्यक छ । तर जाडोको बिहानी समयमा तराई क्षेत्रका एयरपोर्टहरूमा भिजिबिलिटी अर्थात दृश्यता प्रायः १० मिटरसम्म कम हुन्छ । आइएलएस प्रणाली सञ्चालनमा बाधा पु¥याउने मौसमी अवस्थालाई मध्यनजर गरेर यसलाई सम्वोधन गर्न क्यानले अन्तर्राष्ट्रियरूपमा स्वीकृत विकल्पहरू खोजेको छ ।
सम्बद्ध अधिकारीका अनुसार आरएनपी एआर नेभिगेसन यसको समाधान हुन सक्छ । यो नेभिकेसनका सफल कार्यान्वयनका लागि प्राविधिकरूपमा उन्नत विमान र प्रशिक्षित चालक चाहिन्छ । यसका लागि सुरुमा क्यानले प्रशिक्षित पाइलटसहितका उपयुक्त विमान कम्पनीसँग मिलेर प्रमाणीकरण उडान सञ्चालन गर्नुपर्नेछ । सफल प्रमाणीकरण उडान भएपछि, मात्र क्यानले अन्तर्राष्ट्रिय नागरिक उड्डयन प्राधिकरणले आइकाओलाई रिपोर्ट पेस गर्नुपर्ने प्रावधान छ । आइकाओले ५६ दिनभित्रै स्वीकृति जारी गर्ने व्यवस्था छ ।
क्यान यस प्रकारको उडान प्रमाणीकरणका लागि टेन्डर जारी गर्ने प्रक्रियामा छ । यद्यपि, टेन्डर प्रक्रियाका लागि आवश्यक समय र ५६ दिनको स्वीकृति अवधिका कारण यो हिउँदे मौसममा उडानहरू सञ्चालन हुने सम्भावना अत्यन्त कम छ ।
हवाई प्रवेश मार्ग दिन भारतको आनाकानी
यो विमानस्थल पूर्ण सञ्चालनका लागि भारतमार्फत उपयुक्त हवाई प्रवेश मार्गको अभाव एक महŒवपूर्ण मुद्दा हो । भारतले नेपालका लागि एउटै मात्र हवाई मार्ग उपलब्ध गराएकाले विमानस्थलबाट अन्तर्राष्ट्रिय उडान सुचारु हुन नसकेको हो ।
भारतले भारतीय हवाई क्षेत्रबाट भैरहवा विमानस्थलमा अवतरण गर्न नदिने भएकाले सबै आन्तरिक अन्तर्राष्ट्रिय उडान सिमरा वेपोइन्टबाटै हुने गरेका छन् । फलस्वरूप, पश्चिमबाट भैरहवा अवतरण गर्ने उडानले सिमरा हुँदै बढी समय खर्चनुपरेको छ । तर उडान गर्दा भने खास समस्या छैन किनकि बाहिरिने उडानहरूले महेन्द्रनगर वा जनकपुरलाई नेपाली हवाई क्षेत्रबाट निकास विन्दुका रूपमा प्रयोग गर्न सक्छन् ।
यो पनि पढ्नुहोस्
नेपालको नयाँ चुनौती : दैनिक ५०० मेगावाट विद्युत् खेर
त्यसो त, भारतसँग अतिरिक्त हवाई प्रवेश मार्गहरूका लागि वार्ता वर्षौंदेखि जारी छन् तर कुनै सफलता प्राप्त भएको छैन । पछिल्लो समय परराष्ट्र मन्त्री डा. आरजु राणा देउवाले भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको भारत भ्रमणका क्रममा थप हवाई रुटको मुद्दा उठाएकी थिइन् ।
‘अहिले हामीसँग सिमरा रुट मात्रै छ । यो धेरै व्यस्त हुने र भारतीय वायु क्षेत्रमा निर्भर हुने भएकाले हामीलाई दुईवटा थप हवाई मार्ग आवश्यक छ । मैले विकल्पका रूपमा भैरहवाबाट महेन्द्रनगर र लखनउ हुँदै नेपाल प्रवेश गर्ने ब्राभो–३४५ रुट प्रस्ताव गरेको छु’– भारतीय प्रधानमन्त्रीलाई भेटेर फर्केपछि जारी गरेको विज्ञप्तीमा उनले भनेकी छिन् ।
स्थानीय व्यवसायी र उद्योगीहरू पूर्णरूपमा सञ्चालनमा आएपछि आफ्नो व्यवसाय विस्तार गर्न मद्दत पुग्ने विश्वास गर्छन् । आफ्ना स्थानीय उत्पादनहरू विभिन्न बजारमा निर्यात गर्न अवसर सिर्जना हुने उनीहरू ठान्छन् ।
यस विषयमा जानकारी राख्ने वरिष्ठ सरकारी अधिकारीका अनुसार भारतले गोरखपुरमा रहेको आफ्नो वायुसेनाको बेस जिबिआइए नजिक रहेकाले यो रुट उपलव्ध गराउन नचाहेको हो । भारतले सुरक्षा चिन्तालाई उद्धृत गर्दै भैरहवा विमानस्थलको व्यवस्थापन गर्ने जिम्मा आफुलाई दिएमा थप रुट दिन सकिने अनौपचारिक कुराकानीमा भन्ने गरेको कूटनीतिक स्रोतले जनाएको छ ।
सन् २०२३ को जुनमा प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालको भारत भ्रमणका क्रममा पनि हवाई प्रवेश मार्गको मुद्दा उठेको थियो । त्यो भ्रमणका क्रममा भारतले महेन्द्रनगर हुँदै पश्चिमबाट नेपाल प्रवेश गर्ने एल ६२६ रुट प्रयोग गरेर उडान अनुमति दिने सहमति गरेको थियो । तर यो अनुमति १५,००० देखि २४,००० फिटको उचाइमा उड्ने विमानका लागि काम लाग्ने थियो जुन ठूला जेट विमानका लागि निकै कम भएको विज्ञको तर्क छ । नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय उडान, विशेषगरी पश्चिम नेपाल हुँदै भैरहवा र पोखराका नयाँ अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा जाने उडानलाई सहज बनाउन महेन्द्रनगरबाट उच्च उचाइको हवाई प्रवेश मार्ग स्वीकृत गर्न भारतलाई आग्रह गर्दै आएको छ ।
‘हामीले हरेक उच्चस्तरीय बैठकमा यो विषय उठाएका छौँ तर भारतीय पक्षले नेपाललाई थप हवाई प्रवेश मार्ग कहिले दिने हो थाहा छैन’– नाम नछाप्ने सर्तमा एक वरिष्ठ सरकारी अधिकारीले नागरिकलाई भने ।
प्रकाशित: २० मंसिर २०८१ १८:३१ बिहीबार
