धेरै टाढा परदेशको व्यस्त दिनचर्यामा अल्झिरहँदा पनि प्रायः म आफ्नो गाउँघर दोलखा सम्झिरहन्छु । आफू जन्मे–हुर्केको ठाउँ, आमा–बुवा, आफन्त, साथीसँगी, विगतका कुराहरू सम्झेर स्मृतिका पानाहरूमा हराउँछु । त्यो खेतबारी, वनपाखा, उकाली–ओराली, देउराली, भञ्ज्याङ–चौतारी सबै–सबै सम्झेर ‘नोस्टाल्जिक’ भइरहन्छु ।
पोहोर साल धेरै समयको अन्तरालपछि शरद याममा गाउँ पुगें । पहिले पहिले वर्षा, झरी बादलबाट मौसम तंग्रिएर आकाश छ्याङ्ग खुलेपछि शरद ऋतुको आगमन हुथ्यो । ऋतु, महिना अनुसार मौसम अनुमान गर्न सकिन्थ्यो । तर, अचेल मौसमको कुनै भर हुँदैन । शरद ऋतुमा मनाइने दशैं तिहारलाई पनि झरी, वर्षा र बादलले विथोलिदिन सक्छ ।
म स्कूल पढ्दाताका हिउँदभरि मेरो गाउँ वरपरका अग्ला पहाडहरू शैलुङ, हनुमन्ते, कालिञ्चोकका थुम्काहरू हिउँले ढाकिरहेका हुन्थे । बिहान उठ्दाखेरि गाउँका बाटा, बगैंचा, घरका छाना, आँगन सेतो तुषारोले छपक्कै छोपिएका हुन्थे ।
कहिलेकाहीं गाउँमा पनि हिउँ पथ्र्यो, अचेल गाउँबाट देखिने ती लेकहरूमा हिउँदमा पनि विरलै हिउँ पर्छ । बरु अचेल हिउँद नसकिंदै गर्मी यस्तरी बढ्छ कि, दोलखाका पहाडहरूमा रातो गुराँसहरू अनि लेकहरूमा सेता चिमालहरू ढकमक्क फुल्न थाल्छन् ।
मलाई भित्रभित्रै के डर लागिरहेको थियो भने कतै गाउँको छोटो बसाइ पनि झरी बादलले खल्लो बनाइदिने त होइन ! तर, त्यस्तो भएन । शरदको शुरुआतको दिनबाटै नीलो आकाश छ्याङ्ग उघ्रिएको थियो । केवल दिन घमाइलो हुनुपर्दछ, शरद याममा पहाडका गाउँहरू त्यसै पनि रमाइलो लाग्छन् ।
त्यसबेला घर–आँगनका गमला अनि बगैंचाभरि मनै बहलाउने मनमोहक सयपत्री र अन्य रंगी–विरंगी फूलहरू फुलिसकेका थिए । मखमली अनि गोदावरीमा कोपिला लागिसकेका थिए । चराको चिरबिर चिरबिर आवाज, मन्द-मन्द शीतल बतासले अनुपम आनन्दको महसुस गराउँथ्यो ।
गाउँमै रहेको भीमेश्वर मन्दिरमा बजिरहने घण्टहरूको आवाजले मन चोखो बनाइदिएको आभास हुन्थ्यो । मलाई मेरो गाउँको भौगोलिक अवस्थिति पनि गज्जबको लाग्छ । दक्षिणतिर तल हतारिंदै नागबेली अविरल बगिरहेको तामाकोशी नदी, माथि बेंसीमा तरेली परेका खेत हेर्दै आकर्षक लाग्छ ।
त्यसमाथि बारी अनि त्यो माथि पहाडमाथि बसेको बस्ती । बस्ती दायाँ र बायाँ हरिया वन । उतरतिर आँखा अगाडि उभिएको गौरीशंकर र रोल्वालिङ हिमशृंखलाका अन्य सेता, शान्त र सुरम्य हिमालहरू कम्ती राम्रा लाग्दैनन् ।
प्रकृतिको सौन्दर्यले सजिएर मात्रै सुन्दर बस्ती भएको होइन दोलखा बजार; यो प्राचीन, ऐतिहासिक, धार्मिक र सांस्कृतिक नगर पनि हो । यो प्राचीन बस्तीको आफ्नै गौरवशाली इतिहास छ । आफ्नै अलग पहिचान छ ।
‘सिनास’ द्वारा प्रकाशित इतिहासकारद्वय धन बज्राचार्य र तेजप्रकाश श्रेष्ठबाट लिखित ‘दोलखाको ऐतिहासिक रूपरेखा’ अनुसार विक्रमको सोह्रौं शताब्दीमा नेपालमा तीन शक्ति देखिएका थिए ।
पश्चिम कर्णालीमा राजधानी रहेको खस राज्य शक्तिशाली हुँदै गएको थियो भने दक्षिणपूर्वमा सिम्रौनगढलाई राजधानी बनाएर दोया राज्य ठूलो हुँदै गइरहेको थियो । काठमाडौंलाई केन्द्र बनाएर मध्य-पूर्वी पहाडमा शासन गरिरहेको मल्ल राज्य यक्ष मल्लको निधनपछि उनका छोराहरूको एकआपसको झगडाले क्रमशः कमजोर हुँदै गइरहेको थियो ।
केन्द्र कमजोर भएको मौका छोपेर दोलखाका भारदार उद्धव देवले दोलखालाई राजधानी बनाएर अभयपुर राज्यको घोषणा गरे । इतिहासमा उल्लेख भए अनुसार त्यो बेला भारत र तिब्बतबीच हुने व्यापारिक मार्गमा पर्ने यो बजार मल्लकालीन समयमा आर्थिक र सांस्कृतिक रूपले सबल थियो ।
पछि तिब्बत र भारत बीच व्यापार गर्न अर्को मार्ग कालिम्पोङतिरबाट खुलेपछि यो शहर ओझेलमा पर्दै गयो । इतिहासकार मोहनप्रसाद खनालका अनुसार महिन्द्र मल्लभन्दा पहिले नेपालमा चाँदीको सिक्का चलाउने पहिलो दोलखाका राजा जय इन्द्रसिंह देव थिए ।
इतिहासकार बाबुराम आचार्यले पनि इतिहासमा दोलखाको महत्वपूर्ण योगदान रहेको उल्लेख गरेका छन् । उनले भनेका छन्, ‘दोलखाको इतिहास विना नेपालको मध्ययुगीन इतिहास पूरा हुँदैन ।’
आकर्षणको केन्द्र भीमेश्वरको मन्दिर
भीमेश्वरको पवित्र वासस्थान रहेकोले यो शहर धार्मिक दृष्टिकोणले पनि महत्वपूर्ण मानिन्छ । लिच्छविकालीन समयमा स्थापना भएको अनुमान गरिएको यस मन्दिरको ख्याति फैलिंदै गइरहेको छ ।
यो मन्दिर परिसरमा रहेको कलात्मक अनि पुरातात्विक महत्वका सिंहका मूर्ति, अग्ला ढुंगाका स्तम्भहरूले जो–कसैको पनि ध्यान खिच्छ । कुनै पनि मेसिन नभएको त्यो मल्लकालीन समयमा कसरी त्यस्तो अग्लो ढुंगाको स्तम्भहरू ठड्याए होलान् भन्ने कौतूहल जो-कोहीको पनि मनमा उठ्छ ।
भीमेश्वरको शिलामा बेला–बेलामा पसिना आउँदा त्यसले देशमा विपत् ल्याउने जनविश्वास छ । आस्तिकहरू भीमेश्वरलाई साक्षात् देवता मान्दछन् । धर्ममा विश्वास नगर्नेहरू पसिनालाई दैवी शक्तिको रूपमा हेर्न नहुने तर्क गर्छन् । तर बेलाबखतका उदाहरणहरूले यसप्रति मानिसलाई सोच्न गम्भीर बनाएको भने देखिन्छ ।
कहिलेकाहीं यो विषयले अन्तर्राष्ट्रिय समाचारहरूमा पनि स्थान पाएको छ । बेलायतबाट निस्कने ‘द टेलिग्राफ’, अमेरिकाको ‘फक्स न्युज’, अस्ट्रेलियाको ‘एबीसी न्युज’ समेतले यो विषयलाई कुनै न कुनै रूपमा समाचारको विषय बनाएका छन् ।
सम्पदा संरक्षणमा जुटेका दोलखाली
प्राचीन सांस्कृतिक वैभव लिएर बाँचिरहेको शहर हो दोलखा । रैथाने नेवारहरूको बसोबास रहेको यो ठाउँको आफ्नै भाषा, संस्कार, संगीत, रीतिरिवाज र परम्परा छ । समयक्रममा मल्लकालीन समयका कतिपय मूर्त र अमूर्त प्राचीन सम्पदा हराए, पर्व र जात्राहरू हुन छोडे ।
भौतिक दूरीले टाढा बसे पनि हामीलाई गाउँको घटनाप्रति चासो लागिरहन्छ । गाउँका खबरहरूलाई केलाउँदा यस्तो लाग्छ; सम्पदा संरक्षणका लागि दोलखा शहरभित्र बस्ने वा दोलखा बाहिर बस्ने दोलखालीहरू अभूतपूर्व रूपमा एक हुन थालेका छन् । स्थानीय सामाजिक संस्थाहरू दोलखा गुठी, कालिञ्चोक युवा क्लब, बनारसी सहयोगी हातहरूले सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षणमा काम गरिरहेका छन् ।
केही समय पहिलेका कालिञ्चोक युवा क्लबका तत्कालीन अध्यक्ष प्रकाश श्रेष्ठको पहलमा धेरै वर्ष रोकिएको रातो मत्स्येन्द्रनाथको रथ तान्ने जात्रा पुनः सञ्चालन हुन थालेको छ । यसै वर्षदेखि बनारसी सहयोगी हातहरूले गाईजात्रा, लाखे नाच साथै हिले जात्रामा देखाइने अन्य नाचहरूमा स्थानीय कलाकारहरूको सहभागिता बढाउन पुरस्कारको पनि व्यवस्था गरेको छ ।
‘लस्ट आटर््स अफ नेपाल’ को सहयोगमा विभिन्न समयमा चोरी भई विदेश पुर्याइएका पुरातात्विक महत्वका मूर्तिहरू फिर्ता ल्याइएका छन् । गएको माघमा आकाश भैरवका दुइटा मुकुट चोरी भएको ३० वर्षपछि अमेरिकाको डालास र रुविन संग्रहालयबाट फिर्ता ल्याइएको छ ।
त्यसैगरी, गत वर्षको जेठमा झण्डै तीन दशकपछि सोह्रौं शताब्दीको प्राचीन बज्रधर बुद्धको मूर्ति हङकङस्थित अन्तर्राष्ट्रिय आर्ट डिलर ‘रोस्सी एन्ड रोस्सी’ बाट घर फर्काइएको छ ।
पौराणिक कथामा महाभारतका पाँच पाण्डवहरू गुप्तवास दोलखामा बसेको उल्लेख छ । दोलखाको नेवारहरूले बोल्ने भाषा नै त्यो बेला पाँच पाण्डवहरूले गुप्तवास बस्दा प्रयोग गरेको भाषा हो भन्ने जन-कथन पनि छ । यस भाषाको संरक्षण र सम्वर्धनको लागि चार दशकदेखि उपेन्द्र प्रधानको सम्पादनमा ‘बांपीझ्याला’ नेवारी पत्रिका निरन्तर रूपमा प्रकाशन भइरहेको छ । यो भाषाको शब्दकोश लेख्ने काम पनि हुँदैछ ।
भगवान श्रेष्ठको नेतृत्वमा टोल-टोलमा रहेका भजन घरहरूमा साँझ भजन गाउने परम्पराले निरन्तरता पाइरहेको छ भने परशुराम जोशीको सक्रियतामा सबैले बिर्सिसकेको प्राचीन नाच ‘खरी प्याखन’ को पुनः प्रदर्शन हुन थालेको छ ।
सम्पदा संरक्षणका समस्या
२०७२ सालको भूकम्पबाट यस बजारले ठूलो क्षति बेहोर्यो । मठमिन्दर, चैत्य र घरहरू भत्किए । भूकम्पले कुनै पनि पुरानो सांस्कृतिक सम्पदालाई सग्लो छोडेन । यसरी भत्किएका घर, मठमन्दिरहरूमा कैयन् ऐतिहासिक र पुरातात्विक महत्वका पनि थिए । कैयन् घरहरूसँग इतिहास जोडिएको थियो ।
त्यसको अलावा, नेपाली परम्परागत शैलीका ढुंगा-माटोको प्रयोग गरेर बनेका घरहरूले बजार भरिएको थियो । पुनर्निर्माण क्रममा आधुनिक घरहरू बन्दै गर्दा यो शहरको मौलिक स्वरुपमा नै परिवर्तन आएको छ । पहिलेको दोलखा बजारमा जो-कोही पुग्दा प्राचीन बस्तीमा पुगेको भान हुन्थ्यो, अहिलेका बाटो, गल्ली र घरहरूले त्यो प्राचीनताको आभास दिन छाडेका छन् ।
यो शहरभित्र मठ, मन्दिर, मूर्ति, पाटी, डबली, पोखरी, ढुंगेधारा र अन्य ११४ वटा प्राचीन सांस्कृतिक सम्पदाहरू भेटिएका छन् । यसको अलावा, कपडामा लेखिएका लिखत, कागजात, भोजपत्र, ताडपत्र, शिलापत्र र अन्य ऐतिहासिक सामग्रीहरू पनि भेटिएका छन् । संरक्षणको अभावमा कैयन् यस्ता सम्पदा नष्ट भइसकेका छन्, कैयन् हराइसकेका छन् ।
३५० वर्ष पुरानो नेवारी भाषामा ‘पुरान्छे’ भनिने प्राचीन र कलात्मक घर अनि त्यतिकै पुरानो मुद्रा बनाइने टक्सार घरको स्वामित्व सगोलमा हुँदाखेरि पुनर्निर्माण हुनसकेको छैन ।
पुर्खाहरूले जात्राहरू सञ्चालन गर्न १३ दिने दाजुभाइ खलकहरूको निजी गुठीहरू स्थापना गरेका थिए । ती गुठीहरूको नाममा जग्गाहरू राखिदिएका थिए । ती जग्गा-जमिनको आयबाट जात्राहरू सञ्चालन हुन्थे । २०५२ सालमा नापी हुँदा ती गुठीहरूको जग्गाहरू केही सीमित व्यक्तिहरूले आफ्नो नाममा दर्ता गरे । जसले गर्दा कसैले पनि अपनत्व नलिंदा जात्राहरू सञ्चालन गर्न समस्या उत्पन्न हुने गरेको छ ।
केही सम्पदाहरूको पुनर्निर्माण भई मौलिक स्वरुपमा नै पुनर्निर्माण भइसकेका छन् । तर, कतिपय पुनर्निर्माण भएका सम्पदाहरूमा मल्लकालीन शैली र मौलिकताको ख्याल नगरी पुनर्निर्माण हुँदा सम्पदाहरूको विनाश भइरहेको छ । तर अझै पनि गम्भीर भएर काम गर्ने हो भने भीमेश्वरको यस पवित्र भूमिलाई प्राचीन घर, सम्पदा, संस्कृति जोगाएर लोकप्रिय सांस्कृतिक पर्यटकको गन्तव्य बनाउन सकिन्छ ।
(हाल क्यानडामा बसोबास गर्ने दोलखाका श्रेष्ठ, त्यहाँका रजिष्टर्ड नर्स हुन् ।)
