५ जेठ, काठमाडौं । कोरोना महाव्याधिले विश्वलाई सताइरहेको बेला श्रेया गिरी लन्डनमा स्नातकोत्तर गरिरहेकी थिइन् । अनियन्त्रित कोरोनाबाट बच्न एकपछि अर्को देशमा लकडाउन सुरु भयो । मान्छेहरू घरभित्रै थुनिए । सडक सुनसान भयो । शहर ठप्प थियो ।
जति-जति लकडाउनको अवधि लम्बिंदै गयो, मान्छेहरू एक्लिंदै गए । छिमेकी, इष्टमित्र, साथीसँगी छुट्दै गए । अन्ततः मान्छेको छट्पटी बढ्दै गयो । आपसी संवाद र घुलमिलको अभावमा मान्छेहरू विरक्तिन थाले । भावनात्मक रूपमा कमजोर हुँदै गए ।
महिनौंसम्म कोठाभित्र थुनिएर बस्नुपर्दा श्रेया गिरीको हालत पनि करिब त्यस्तै थियो, जो अरूले झेलिरहेका थिए । राति निद्रा नपर्ने, मनमा अनेक कुरा खेल्थे । तर कसलाई भन्ने ? कसले बुझिदिन्छ मनको वह ? समस्या बिसाउने कतै ठाउँ पाइनन् । आफ्ना जीवनमा परिवर्तन भएका ती लक्षणले डिप्रेसनको सिकार त भएको होइन भन्ने शंका उब्जियो ।
तर कोरोनाको समयमा अनलाइनबाट मानसिक परामर्श लिने कुनै सुविधा थिएन । बाहिर हिंडडुल गर्न मन पराउने उनका लागि लकडाउनको समय अत्यन्तै कष्टकर नै भयो । र, उनी डिप्रेसनको सिकार समेत बनिन् ।
‘कहालीलाग्दो दिनचर्यामा कति दिन बस्न सकिएला र ! आफ्ना मनमा लागेको कुरा सहज रूपमा कसैलाई भन्न नसकेपछि म एक्लिएकी रहेछु’ ती दिन सम्झिंदै श्रेया भन्छिन्, ‘कतिपय क्षण त सुसाइड गर्ने अवस्थामा समेत पुगें ।’
केही समयपछि अवस्था केही सहज बन्यो । जसोतसो नेपाल फर्किन् । घरपरिवारको सामीप्यतामा बसेपछि मानसिक स्वास्थ्यमा सुधार हुँदैगयो ।
ती कहालीलाग्दो क्षण भोग्नुपर्दा उनको मनमा तिखो काँडा रोपिएको थियो । आफू मात्रै होइन, मानसिक स्वास्थ्य समस्या भोगिरहेका कैयौं मानिस अप्ठ्यारो परिस्थिति भोगिरहेका छन्, धेरै मानिस सही परामर्श पाउन नसक्दा अकालमै मृत्युवरण भइरहेका घटनाले मन अमिलो हुन्थ्यो । र, मानसिक स्वास्थ्य समस्यालाई समाधान गर्नका लागि उनले केही गर्ने अठोट गरिन् ।
अनि फुर्यो ‘ह्याप्पी माइन्ड्स’को अवधारणा
करिब तीन वर्षको श्रेयाको अथक् लगनशीलता, प्रयासले एसियाका प्रभावशाली युवाको सूचीमा पर्न सफल भएकी छिन् ।
फोर्ब्स म्यागेजिनको ३० वर्ष मुनिका ३० जनाको सूचीमा एशियाबाट छानिएकी उनी ‘सोसल इम्प्याक्ट’ विधामा २०२४ को एशियाका प्रभावशाली युवाको सूचीमा परेकी २८ वर्षीया गिरी मानसिक स्वास्थ्य सम्बन्धी डिजिटल प्लेटफर्म ह्याप्पी माइन्ड्सको संस्थापक हुन् ।
श्रेयाको अनुभवमा अधिकांशको मानसिक स्वास्थ्य समस्याको उपचार नहुँदा, नलिंदा आत्महत्याको बाटो अपनाउँछन् । नेपालमा भएको युद्ध, भूकम्प, कोरोना महामारी लगायतले आम मानिसलाई जीविकोपार्जन कठिन भएको छ
बेलायतमा व्यवस्थापन संकायमा स्नताक तहमा इन्टरनेशनल बिजनेश र स्नातकोत्तर इन्टरनेशनल बिजनेश विथ प्रोजेक्ट गरेकी श्रेयाका लागि ‘मानसिक स्वास्थ्य’ पूरै नयाँ क्षेत्र थियो ।
तर उनी मन, वचनले तत्लीन थिइन् । बेलायतबाट फर्केपछि करिब तीन महिना ह्याप्पी माइन्ड्स संस्था स्थापना गर्नका लागि तयारीमै बित्यो ।
महिनौं दिनको अध्ययनले नेपालमा मानसिक स्वास्थ्यको अवस्था आफूले सोचको भन्दा पनि भयावह भएको पाइन् । त्यतिबेलासम्म साथ दिने कोही थिएनन्, कसलाई मानसिक परामर्श केन्द्र खोल्न लागेको बताउँदै गर्दा केहीले नाक खुम्च्याउँथे । तर घरपरिवारको सपोर्टले झन् उनीलाई अझै अगाडि बढ्न प्रेरित गर्यो ।
आफूसँग लगानी गर्नका लागि खासै रकमको जोहो थिएन । बुबाआमाकै आर्थिक सपोर्टले बानेश्वरमा केही कोठाबाट ‘ह्याप्पी माइन्ड्स’ ले सेवा दिन थाल्यो ।
सुरुवाती दिनमा उनी र एक जना क्लिनिक चिकित्सकबाट सेवा विस्तार भएको थियो । तर तीन महिनाको दौडानमा ‘ह्याप्पी माइन्ड्स’ले नसोचेको फड्को मार्यो । केही महिनापछि बेलायत नै फर्किने सोचमा रहेकी श्रेयाले नसोचेको प्रतिफल पाएपछि नेपालमा केही गर्ने इच्छा झन् बढ्न गयो ।
‘करिब तीन महिनाको बीचमा हजारौं मानिस हामीसँग जोडिनुभयो । त्यस समयमा अझै नेपालको मानसिक स्वास्थ्यलाई नजिकबाट नियाल्ने मौका पाएँ’ गिरीले भनिन्, ‘त्यसपछि नेपालमै दीर्घकालीन रूपमा मानसिक स्वास्थ्य क्षेत्रमा अगाडि बढाउने थप योजना बनाएँ ।’
बानेश्वरमा सञ्चालित ह्याप्पी माइन्ड्सको त्यस स्थानले नधानेपछि अहिले झम्सिखेलमा सरेको छ । दुई जनाबाट सुरुवात भएको उक्त संस्थामा २२ जना कार्यरत छन् ।
भयावह बन्दै मानसिक स्वास्थ्य
मानसिक स्वास्थ्य समस्या सिर्जित नकारात्मक दृष्टिकोण र विश्वासजन्य चुनौतीहरू विरुद्ध काम गर्नका ह्याप्पी माइन्ड्सले भौतिक र भर्चुअल रूपमा मानसिक परामर्श दिनुका साथै समूहमा विभिन्न वर्कशपहरू चलाउँदै आएको छ ।
ह्याप्पी माइन्ड्सले मनोपरामर्श दिने काम सीमित व्यक्तिलाई मात्रै नभई कर्पोरेट तहमा पनि गरिरहेको छ । उक्त संस्थाले ५० भन्दा बढी कर्पोरेट हाउससँग सम्झौता गरेर कर्मचारीलाई केही शुल्क लिएर परामर्श दिंदै आएको छ । यस संस्थाले विश्वका जुनसुकै स्थानमा रहेका नेपालीलाई मानसिक स्वास्थ्यको परामर्श दिन्छ ।
आफ्नो दुःख, सुख आफैंसँग राख्ने एवम् खुलेर कुरा नगर्ने बानीले डिप्रेसन, एन्जाइटी जस्ता कुराले मानिसलाई धेरै सताउने गर्छ । जसका लागि परामर्श तथा उपचार आवश्यक रहने हुनाले नेपाली नागरिकलाई स्वस्थ बनाउनका लागि आफूले ‘ह्याप्पी माइन्ड्स’ स्थापना गरेको उनी बताउँछिन् ।
नेपालमा मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा धेरैलाई ज्ञान छैन । र, समाजले हेर्ने नजर पनि राम्रो छैन । मानसिक स्वास्थ्यको समस्या खेपिरहेको मानिसको कुरा सहज रूपमा सुनिदिने कोही हुँदैनन् । जसका कारण मानिस मृत्युको बाटो रोज्न बाध्य हुन्छ ।
‘मानसिक स्वास्थ्य समस्याबाट गुज्रिरहेको व्यक्तिको कुरा सुनेर हाँसिदिने, गम्भीर रूपमा उनीहरूको कुरालाई नलिने गर्दा झन् पीडा थपिन्छ’ श्रेयाले भनिन्, ‘उनीहरूकै वरपर रहेका मानिसले समस्यालाई नबुझ्दा उनीहरू झन् गम्भीर मोडमा पुगेका हुन्छन् ।’
उनका अनुसार मानसिक समस्या भएको वा नभएको थाहा पाउनका लागि केही निश्चित अवधि हेर्नुपर्ने हुन्छ । एन्जाइटीमा अझै लामो समय लाग्छ । कस्तो समस्या कति समयसम्म भयो भनेर बुझ्ने काम गरिन्छ । त्यसपछि लक्षण र गम्भीरताको आधारमा उपचार सुरु गर्नुपर्ने हुन्छ
शरीरमा लाग्ने कुनै रोगको मुख्य कारण थाहा हुन्छ । तर मनोरोगलाई एउटा पक्षबाट मात्र हेर्न मिल्दैन । मानसिक स्वास्थ्य समस्यामा जैविक, मनोवैज्ञानिक र सामाजिक विभिन्न पाटो जोडिएका हुन्छन् । हालसम्मका अध्ययन-अनुसन्धानले ८० देखि ९० प्रतिशत आत्महत्याको मुख्य कारण मानसिक रोग हो भन्ने देखाएका छन् । नेपालमा मात्रै दैनिक २० जनाले आत्महत्याको बाटो अपनाउँछन्, जसको बहुआयामिक पक्ष छन् ।
श्रेयाको अनुभवमा अधिकांशको मानसिक स्वास्थ्य समस्याको उपचार नहुँदा, नलिंदा आत्महत्याको बाटो अपनाउँछन् । नेपालमा भएको युद्ध, भूकम्प, कोरोना महामारी लगायतले आम मानिसलाई जीविकोपार्जन कठिन भएको छ । अर्कोतिर विदेश गएर राम्रो कमाउनेहरूको घरमा बालबालिका अभिभावकविहीन बनेका छन् । ज्येष्ठ नागरिक सहाराविहीन भएका छन्, जसका कारणले पनि मानसिक स्वास्थ्यको समस्या भयावह हुँदै भएको उनको बुझाइ छ ।
एकातिर गरिबी, अशिक्षा बढ्दै गएको छ भने अर्कातिर धनी र गरिबबीचको खाडल पनि बढ्दो छ । उनका अनुसार मानसिक स्वास्थ्यलाई बहुआयामिक दृष्टिकोणबाट हेर्नुपर्छ । संसारभर नै मानसिक स्वास्थ्य समस्या तीव्र गतिमा बढेसँगै एक प्रकारको तनाव, मनोसामाजिक प्रभाव पनि देखा परेको उनी बताउँछिन् ।
केही वर्ष अगाडिको नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद्ले १५ हजार व्यक्तिमा गरेको अध्ययनले नेपालमा हरेक १० मध्ये एक जनामा मानसिक स्वास्थ्य समस्या रहेको पाएको थियो । त्यस अनुसार, स्वास्थ्य केन्द्रमा आइपुग्ने प्रत्येक चौथो व्यक्तिमा कुनै न कुनै किसिमको मानसिक स्वास्थ्य समस्या छ ।
‘मानसिक समस्या जुन रूपमा विकराल बन्दै गएको छ, त्यसअनुरूप जनचेतना बढेको छैन’ उनी भन्छिन्, ‘मानसिक समस्या भएका व्यक्तिलाई दिमाग बिग्रिएको, बहुला भनेर पुरानै तरिकाले हेपिन्छ । जसको कारण बिरामीहरू समस्या लुकाउन विवश हुन्छन् ।’
खबर सुनाउनका उनी हतारहतार बुबा–आमाको कोठामा पुगिन् । फोर्ब्स म्यागेजिनले छानेको कुरा सुनाउँदा एकछिन कोठामा सबैका हर्षका आँशु झरेका थिए । उनीहरू सबैले अंकमाल गरेर खुशी साटे
दीर्घकालीन मानसिक रोगका समस्या भएका व्यक्ति वर्षौंदेखि निराशावादी अवस्थामा डिप्रेसनमा पुगेका हुन्छन् । जीवनको मोडमा कुनै न कुनै बेला आत्महत्या गर्ने सोचेका हुन्छन् । तर त्यसलाई समयमै साथीभाइ, घरपरिवार, आफन्त वा स्वास्थ्यकर्मीबाट काउन्सिलिङ पाएको अवस्थामा अप्रिय घटना नहुने उनी बताउँछिन् ।
कहिलेकाहीं आत्महत्याको जोखिममा भएका व्यक्ति आफैंले पनि परिवार, साथीभाइ, आफन्तबाट वा हेल्पलाइनमा फोन गरेर पनि समाधानको बाटो निकाल्न सकिन्छ ।
उनका अनुसार मानसिक समस्या भएको वा नभएको थाहा पाउनका लागि केही निश्चित अवधि हेर्नुपर्ने हुन्छ । एन्जाइटीमा अझै लामो समय लाग्छ । कस्तो समस्या कति समयसम्म भयो भनेर बुझ्ने काम गरिन्छ । त्यसपछि लक्षण र गम्भीरताको आधारमा उपचार सुरु गर्नुपर्ने हुन्छ ।
श्रेयाको अनुभवमा बिरामीको कुरा सुन्दा उसलाई मनमा भएको धेरै भार कम हुन्छ । पहिलो यस्ता व्यक्तिको कुरा गम्भीर भएर सुन्नुपर्छ । उनीहरूको कुरा सुनेपछिका दिनमा उसको मनोभाव बुझ्न वेलावेला सम्पर्क वा भेटघाट गर्नुपर्छ, कस्तो छ भनेर सोध्नुपर्छ ।
‘मानसिक समस्यामा परेका मानिसको कुरा गम्भीर भएर सुन्ने र सहयोग गर्ने गर्नुपर्छ । आत्महत्या गर्नुअघि धेरै मानिसले आफ्ना कुरा कसैलाई भन्ने गरेका हुन्छन्’ श्रेया भन्छिन्, ‘त्यसैले यस्तो कुरा सुनेपछि मनोपरामर्शकहाँ पठाउनुपर्छ ।’
जब घरमा हर्षका आँशु झरे…
बिहीबार बिहान उनको निद्रा राम्रोसँग खुलेकै थिएन । करिब ६ बजे इमेलको नोटिकिकेशन देखियो । उक्त इमेल ४ बजेतिर आएको रहेछ । इमेल हेरेपछि उनी छाँगाबाट खसे जस्तो भइन्, आँखाबाट खुसीका आँशु झरे । फोर्ब्स म्यागेजिनले पठाएको उक्त इमेलमा विश्व प्रसिद्ध उक्त म्यागाजिनले एशियाकै ३० वर्ष मुनिका ३० प्रभावशाली व्यक्तिमा छनोट गरिएको कुरा उल्लेख थियो ।
उक्त खबर सुनाउनका उनी हतारहतार बुबा–आमाको कोठामा पुगिन् । फोर्ब्स म्यागेजिनले छानेको कुरा सुनाउँदा एकछिन कोठामा सबैका हर्षका आँशु झरेका थिए । उनीहरू सबैले अंकमाल गरेर खुशी साटे ।
फोर्ब्सले दिएको उक्त उपाधिले उनलाई उत्साहित बनाएको छ, थप काम गर्न उत्प्रेरित गरेको छ ।
आफ्नो जीवनमा मानसिक स्वास्थ्यमा समर्पित गर्ने र नेपालमा मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा हरेक मानिसलाई बुझाउने सपना बुनेकी छिन् । अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा छाप बनाउन सफल भएकी उनी आफ्नै कामलाई अझै विस्तार गर्नुपर्ने सोचमा लागेकी छिन् ।
अब आगामी दिनमा संस्थाले दिने सेवालाई परिष्कृत गर्ने सोच बनाएकी छिन् । अब ग्रामीण क्षेत्रमा रहेका मानिसलाई स्थानीय स्तरसम्म गएर मनोपरामर्श सेवा दिने सोच बनाएकी छिन् । तर उक्त योजना पूरा गर्न भने अनेक कठिनाइ छन् । किनकि अहिले ह्याप्पी माइन्ड्स एक व्यक्तिगत रूपमा सञ्चालित संस्था हो । जसका कारण पनि सहकार्य गर्नका लागि दातृनिकाय सहयोग गर्न तत्पर देखिएका छैनन् ।
‘गाउँघरमा गएर मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा बुझाउने अबको योजना बनाएकी छु । ग्रामीण क्षेत्रमा मानसिक स्वास्थ्यलाई कसरी लैजान सकिन्छ भनेर निरन्तर दातृ निकायसँग संवादमा छु’ उनी भन्छिन्, ‘अबको आगामी यात्रा धेरैलाई मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा बुझाउने नै हो ।’
तस्वीर र भिडियो : आर्यन धिमाल
