काठमाडौं । भारतको छत्तिसगढस्थित तुलसी गाउँमा सोसल मिडियाले आर्थिक तथा सामाजिक क्रान्ति नै ल्याइदिएको छ । यो गाउँ विश्वमै युट्युबले पारेको प्रभाव प्रदर्शन गर्ने एक ससक्त उदाहरण हो ।
गत सेप्टेम्बरमा उक्त गाउँमा पुग्दा ३२ वर्षीय युट्युबर जय वर्माले आफ्नो नयाँ भिडियोमा समावेश हुनका लागि खेतबारीमा काम गर्नका लागि जान थालेको महिलाहरुको एक समूहसँग आग्रह गरिरहेका थिए । त्यसपछि महिलाहरु उनको वरिपरी जम्मा भए । उनीहरुले आफूले लगाएको सारी मिलाउँदै छोटा छोटा शब्दहरुसँगै मुस्कान दिइरहेका थिए ।
वर्माले एक वृद्ध महिलालाई प्लास्टिकको कुर्सीमा बसाले र अर्को एकजनालाई उनका खुट्टा छुन लगाए । त्यस्तै तेश्रो व्यक्तिलाई चाहिँ पानी ल्याएर वृद्धालाई दिन अह्राए र उक्त ग्रामीण परिवेश झल्काउने अभिनयको भिडियो खिचे । उनको भिडियो युट्युबमा हजारौँ मानिसले हेर्छन् । वर्माका यस्ता गतिविधिप्रति परिचित स्थानीय महिलाहरु उनले अह्राए बमोजिम गर्न राजी हुन्छन् । वर्माले उक्त क्षणको भिडियो खिचेपछि उनीहरु खेतबारीको काममा जान्छन् ।
यो गाउँमा झण्डै ४ हजार जनाको बसोबास रहेकोमा करीब १ हजारले विभिन्न हैसियतमा युट्युबमा काम गर्छन् । गाउँमा सायद त्यस्ता कोहीपनि मानिस फेला पर्न गाह्रो हुन्छ जो कुनैपनि युट्युब भिडियोमा नदेखिएका होउन् ।
त्यसको केही पर अर्को समूह आफ्नो नयाँ युट्युब भिडियो निर्माणमा जुटिरहेको थियो । २६ वर्षका राजेस दिवारले हिपअप संगीतको धूनमा प्रस्तुती दिइरहँदा अर्का एकजनाले मोबाइलबाट नको भिडियो खिचिरहेका थिए ।
तुलसी गाउँ पनि भारतका अन्य सामान्य गाउँजस्तै एकतले घर भएका तथा आंशिक रुपमा पिच सडकले छोएको गाउँ हो । घरमा छत छतमा पानीका ट्यांकी देखिन्छन् भने वरपीलका ठूला रुख र त्यसमुनिको चौतारीमा मानिसहरु जम्मा हुन्छन् । तर, यी सबै पारम्परिक ग्रामीण परिवेशका बाबजुत तुलसी गाउँको अर्को अत्याधुनिक परिचय पनि छ । यो गाउँ भारतको युट्युब गाउँको नामले चिनिन्छ ।
यो गाउँमा झण्डै ४ हजार जनाको बसोबास रहेकोमा करिब १ हजारले विभिन्न हैसियतमा युट्युबमा काम गर्छन् । गाउँमा सायद त्यस्ता कोहीपनि मानिस फेला पर्न गाह्रो हुन्छ जो कुनैपनि युट्युब भिडियोमा नदेखिएका होउन् ।
अनि, युट्युबबाट आर्जन हुने पैसाले गाउँको स्थानीय अर्थतन्त्रमा रुपान्तरण ल्याएको छ । गाउँलेहरुका अनुसार वित्तीय लाभका अतिरिक्त युट्युबले समानता र सामाजिक परिवर्तनमा पनि भूमिका खेलेको छ । आफ्नै युट्युब च्यानल मार्फत् नाम र दाम दुवै कमाउनेमा गाउँका कतिपय यस्ता महिलाहरु पनि छन् जसले त्यसअघि प्रगतिको कुनै अवसर नै पाएका थिएनन् ।
स्थानीय ४९ वर्षीय किसान नेत्रम यादव भन्छन्, ‘युट्युबले गाउँका बालबालिकाहरुलाई खराब आनीबानी तथा अपराधबाट टाढै राख्न सहयोग गरेको छ । युट्युबका कन्टेन्ट क्रियटर्सले सबै गाउँलेलाई गौरवान्वित बनाउने काम गरेका छन् ।’
सोसल मिडिया क्रान्ति
तुलसी गाउँमा सन् २०१८ देखि युट्युब रुपान्तरण सुरु भएको हो । सबैभन्दा पहिले वर्मा र उनका साथी ज्ञानेन्द्र शुक्लाले ‘बिइंग छत्तिसगढिया’ नामक युट्युब च्यानल सुरु गरे ।
उनीहरुले आफ्नो युट्युब च्यानलमा राखेको तेश्रो भिडियो निकै चर्चित बन्यो । त्यस भिडियोमा उनीहरुले भ्यालेन्टाइन्स डे मा एक जोडीलाई बजरंग दलका कार्यकर्ताले दुर्व्यवहार गरिरहेको दृश्य समेटेका थिए । त्यो भिडियो निकै भाइरल बन्यो ।
उनीहरुले केही महिनामै दशौँ हजार फलोअर्स बनाउन सफल भए । जसमा डेढ लाख सब्सक्राइबर तथा २६ करोड भन्दा धेरै भ्यूज पुगिकेको छ ।
सुरुमा त वर्मा र शुक्लाका परिवारले उनीहरु सोसल मिडियामै झुण्डिरहेको मन पराएनन् । तर, जब उनीहरुले युट्युब भिडियोबाट पैसा कमाउन थाले, तब परिवारजनलाई पनि सन्तोष मिलयो ।
शुक्ला भन्छन्, ‘हामीले महिनाको करीब ३० हजार भारु जति कमाउन थाल्यौँ र हामीलाई सहयोग गर्ने समूहका साथीहरुलाई केही आर्थिक मद्दत गर्न सक्ने भयौँ।’ त्यसपछि उनी र वर्मा दुवैजना युट्युबमा होलटाइमर बने र आफ्नो जागिर नै छाडिदिए ।
ती दुई युवाको जोडी अरु गाउँलेहरुका लागि प्रेरणाको श्रोत बन्यो । वर्मा र शुक्लाले आफ्ना युट्युब भिडियोमा अभिनय गर्ने कलाकारलाई पारिश्रमिक दिने र अरु युवालाई युट्युब सामाग्री निर्माण, सम्पादन तथा स्क्रिप्ट लेखन सम्बन्धी तालिम पनि दिए ।
उनीहरुले केही महिनामै दशौँ हजार फलोअर्स बनाउन सफल भए । जसमा डेढ लाख सब्सक्राइबर तथा २६ करोड भन्दा धेरै भ्यूज पुगिकेको छ ।
गाउँमा बढेको युट्युबको क्रेज स्थानीय प्रशासनको आँखामा पर्यो । गाउँले सर्जकहरुबाट प्रभावित भएर राज्य सरकारले सन् २०२३ मा तुलसी गाउँमा एउटा सुविधा सम्पन्न स्टुडियो निर्माण गरिदियो ।
पूर्व कलेक्टर समेत रहेका वरिष्ठ निजामती कर्मचारी सर्भेश्वर भुरे चाहिँ तुलसी गाउँको युट्युब क्रेजलाई देशमा डिजिटल डिभाइडको समस्या सम्बोधन गर्ने अवसरको रुपमा लिन्छन् ।
उनी भन्छन्, ‘मैले उक्त स्टुडियो प्रदान गरेर ग्रामीण र सहरी जीवनबीचको खाडलर पुर्न चाहन्छु। उनीहरुका भिडियो निकै प्रभावशाली तथा सशक्त सन्देशमूलक छन् । ती भिडियो दशौँ लाखले हेर्दछन् । स्टुडियो निर्माण गर्ने कदम उनीहरुमा उत्प्रेरणा जगाउने प्रयास हो ।’
स्टुडियो निर्माणको काइदाले काम गर्यो । गाउँका सयौँ मानिसको लागि अहिले युट्युब नै जीवनयापनको मूख्य श्रोत बनेको छ । गाउँका कतिपय युट्युबरहरु अहिले शहरसम्मै चर्चित बनेका छन् ।
फोनदेखि ठूलो पर्दासम्म
गाउँका युट्युबरहरु मध्ये २७ वर्षकी पिंकी साहु सबैभन्दा ठूलो सेलिब्रेटी हुन् । खेतीपाती गर्ने परम्परागत गाउँमा जन्मे हुर्केर अभिनेत्री तथा नर्तकी बन्ने सपना केवल टाढाको कल्पना जस्तो मात्रै लाग्थ्यो । किनकि परिवारजनले कला क्षेत्रमा अभिनय गर्ने कामलाई राम्रो दृष्टिकोणले हेर्दैनथे ।
तर, परिवार तथा समाजको आलोचनाका बाबजुत पिंकीले आफ्ना नृत्यका भिडियोहरु खिचेर इन्स्टाग्राम रील्स तथा युट्युब शर्टस् अपलोड गर्न थालिन् । जब उनका भिडियोहरु ‘बिइंग छत्तिसगढिया’का संस्थापकले देखे तब उनीहरुले पिंकीलाई उनीहरुको प्रोडक्सन टिममा जागिर दिए ।
गाउँका युट्युबरहरु मध्ये २७ वर्षकी पिंकी साहु सबैभन्दा ठूलो सेलिब्रेटी हुन् । युट्युब च्यानलमा उनका भिडियोहरु धेरैले मन पराएसँगै उनले फिल्ममा खेल्ने मौका पाइन् । हालसम्म उनी ७ वटा फिल्ममा अभिनय गरिसकेकी छिन् ।
त्यो क्षण आफ्नो लागि सपना पूरा भएको क्षणको रुपमा रहेको पिंकी बताउँछिन् । उक्त युट्युब च्यानलमा उनका भिडियोहरु धेरैले मन पराएसँगै स्थानीय फिल्म निर्माताहरुको ध्यानाकृष्ट भयो । त्यसपछि उनले फिल्ममा खेल्ने मौका पाइन् । हालसम्म उनी ७ वटा फिल्ममा अभिनय गरिसकेकी छिन् ।
तुलसी गाउँकै बासिन्दा आदित्य बगेलले कलेज पढिरहेका थिए । वर्मा र शुक्लाको युट्युब च्यानलबाट उनीपनि प्रभावित भए र आफ्नै युट्युब च्यानल सुरु गर्ने निधो गरे । त्यसपछि उनले आफ्नो युट्युब च्यानल खोलेर भिडियोहरु अपलोड गर्दै गए र वर्षमा २० हजार फलोअर्स जम्मा गर्न सफल भए ।
त्यसपछि उनी युट्युबबाट पैसा कमाउन पनि सफल भए । यतिमात्र होइन उनले बिइंग छत्तिसगढियामा लेखन र निर्देशनको जागिर पनि पाए । उनको सफलता त्यत्तिमा रोकिएन । रायपुर सहरको एक प्रोडक्सन हाउसले उनको युट्युबको काम देखेर उनलाई कर्मचारीको रुपमा भित्रायो । उनले ठूलो बजेटको आसन्न फिल्म खारुन पारमा कथालेखन तथा सह निर्देशकको जिम्मेवारी पाएका छन् ।
त्यसैगरी ३८ वर्षका मनोज यादव पनि युट्युबबाट करिअर सुरु गरेर अहिले सिनेमा क्षेत्रमा जमिसकेका छन् । बाल्यकालमा रामायणको नाटकमा रामको भूमिका निर्वाह गर्ने उनले भविष्यका कुनैदिन आफूले सोही भूमिकामा अभिनय गरेका चलचित्र छत्तिसगढका सिनेमा हलमा प्रदर्शन हुनेछन् भनेर सायद कल्पना गरेका थिएनन् । वर्षौँसम्म युट्युबमा आफ्नो क्षमता प्रदर्शन गर्दै आएका यादवले अन्ततः क्षेत्रीय फिल्ममा काम गर्ने अवसर पाए, जहाँ उनको अभिनयको निकै प्रसंसा भयो ।
महिला सशक्तिकरण
तुलसी गाउँमा युट्युबले त्यहाँका महिलाहरुलाई प्रविधि क्रान्तिको मध्यभागमा ल्याउनमा मार्गप्रसस्त गरेको छ । तुलसी गाउँका पूर्व सरपन्च द्रौपदी वैष्णुका अनुसार भारतमा विद्यमान विभेदलाई चुनौती दिन र सामाजिक मूल्य मान्यतालाई परिवर्तन गर्नमा युट्युबमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्दछ । युट्युब भिडियोहरुले समाजमा महिलाले महिलामाथि नै गर्ने विभेदको चक्र तोड्न सहयोग गर्ने उनको भनाइ छ।
हालैको एक युट्युब भिडियोमा ६१ वर्षीया द्रौपदीले भनेकी छिन्, ‘मैले उक्त भूमिका निर्वाह गर्न पाउँदा निकै गौरवान्वित भएको थिएँ किनकि यसले महिलालाई सम्मान र समानताको व्यवहार गर्नुको महत्वलाई बढावा दिएको थियो । गाउँको प्रमुखको रुपमा मैले मेरो जीवनकालमा सोही मूल्यको विकास गरेँ।’ बीबीसीबाट