‘वित्तीय बम’ को जोखिम

मुद्राको अवमूल्यन भनेको काठमाडौँमा जाडोको मौसममा मीठो, तातो तातो मोमो खान लालायित भएकाहरूका लागि अहिले भैरहेको रकममा कम रकम उपलब्ध हुनु हो। मुद्राको अवमूल्यन वा तल–माथिले तपाईँ हाम्रो ‘वालेट’ वा ‘पर्स’ लाई असर गर्छ कि गर्दैन ? निश्चय पनि गर्छ। यसबाट सामाजिक विकृतिसमेत आउन सक्दछ। विप्रेषणले केही फाइदा हुन सक्छ। तर यो सतही मात्र हो। र, यो विषयसमेत क्लिष्ट छ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले १६–१७ महिनाको आयात धन्नका लागि पुग्ने विदेशी मुद्रा सञ्चित छ भनेको छ। नेपाल पूर्णतः निर्माण सामग्री, उपभोग्य र औद्योगिक वस्तुका लागि आयातमा निर्भर छ। यस्तो अवस्थाका कारण अवमूल्यनले ‘आगोमा घ्यु’ थपेको अनुभूत गर्न सकिन्छ। मूलकारण आयातमा अत्यधिक निर्भरता केवल ‘स्विच अन’ गरेर स्वात्त घटाउन सकिँदैन। ‘रेजिलियन्स’ वा भनौँ, लचिलो आर्थिक नीति अवलम्बन गर्नुपर्दछ। खाना र इन्धनको मूल्य आकासिँदा यसले अर्थतन्त्रको सबै पक्षलाई असर गर्दछ। अर्थशास्त्र भनेको भित्तामा लेखिने अंक मात्र हो भन्नु गलत हो। यसले सबै क्षेत्र र समाजका हरेक तप्कालाई सकारात्मक वा नकारात्मक असर गरेको हुन्छ।

संसारभर नै अमेरिकी डलरको मूल्य बढेको छ। र, यो नेपाल जस्तो मुलुकका लागि ‘वित्तीय बम’ का रूपमा आएको अनुभूत गर्नुपर्छ। अमेरिकी डलर भनेको अमेरिकी डलर हो। यो उसको बलियो अर्थतन्त्रको प्रतिबिम्ब हो। नेपालमा यसको दैनिक विनिमय दर नेपाल राष्ट्र बैंकले निर्धारण गर्छ।

अमेरिकी डलरको विनिमय दर फेरि बढेर हालसम्मकै उच्च भएको छ। नेपाल राष्ट्र बैंकका अनुसार शनिबार अर्थात् मार्च १ मा एक अमेरिकी डलरको खरिद दर बढेर १३९ रुपियाँ ७० पैसा र बिक्री दर १४० रुपियाँ ३० पैसा भएको हो। हालै खरिद दर १३९ रुपियाँ २३ पैसा र बिक्री दर १३९ रुपियाँ ८३ पैसा थियो। यसअघि उच्च हुँदा माघ २९ गते अमेरिकी डलरको खरिद दर १३९ रुपियाँ ६७ पैसा र बिक्री दर १४० रुपियाँ २७ पैसासम्म भएको थियो। त्यसयता घटेको थियो। पुनः बढ्दै उच्च मूल्यमा आइपुगेको हो।

डलरको मूल्य बढ्दा नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय कारोबार महँगो पर्छ। आयातमा निर्भर अर्थतन्त्र भएकाले डलर बलियो हुँदा नेपालका लागि वैदेशिक ऋण पनि महँगो हुन्छ। यसअघि डलर सँगसँगै बढिरहेको सुन चाँदीको कारोबार मूल्य भने शनिबार बढेको छैन। अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा शनिबार सुन प्रतिऔंस २८५७.९३ र चाँदी ३१.१७ डलरले कारोबार भइरहेको छ। एक दिनमा सुनको कारोबार मूल्य २७.३४ र चाँदी ०.३२ प्रतिशतले घटेको छ।

डलर बलियो भएसँगै अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा सुनको मूल्य ३० दिनमा ८८.६४ डलरले बढिसकेको छ भने ६ महिनामा ३६५.९४ डलरको बढोत्तरी छ। अमेरिकी डलर विस्तारै महँगो हुँदै जाँदा एक वर्षमा सुनको मूल्यमा ८४१ डलर (८१.२० प्रतिशत) वृद्धि भइसकेको छ। अमेरिकी डलर बढ्दा युरो र पाउन्ड भने घटेका छन्। खरिद दर १४५.८६ रुपियाँ र बिक्री दर १४६.४९ रुपियाँ पुगेको युरोपियन युरो शनिबार घटेर खरिद दर १४५.२४ र बिक्री दर १४५.८६ रुपियाँ भएको छ।

नेपाली बजारमा विदेशी मुद्राको भाउ बढ्दा सुनको मूल्य घट्ने र सुनको मूल्य घट्दा अमेरिकी डलरलगायत विदेशी मुद्राको भाउ बढ्ने गरेको विगतका क्रियाकलाप रहने गरेको थियो। तर अहिले सुन र डलरलगायतको मूल्य सँगसँगै बढ्दा त्यसको सिधा असर नेपालको अर्थतन्त्रमा परेको बताइन्छ। यता, विदेशी मुद्राको विनिमय दर हालसम्मकै करिब करिब उच्च विन्दुमा पुगेको अनुमान गर्न सकिन्छ।

हालै अमेरिकी डलरलगायत विदेशी मुद्राको तुलनामा नेपाली मुद्राको अवमूल्यनले मुलुकको अर्थतन्त्र र चालु आर्थिक वर्षको वृद्धि दरमा असर पर्ने देखिन्छ। नेपाल आयातमा आधारित अर्थतन्त्र भएकाले अमेरिकी डलरको तुलनामा आन्तरिक मुद्राको अवमूल्यनले पनि आयात महँगो हुने र मुलुकको मुद्रास्फीतिमा असर पर्नेछ। विश्वव्यापी वित्तीय बजारको मन्दीका कारण आर्थिक मन्दीतर्फ उन्मुख छ भन्ने सङ्केत दिएपछि देशको मुद्रासँग जोडिएको भारतीय रुपियाँ दबाबमा परेपछि नेपाली रुपियाँको विनिमय दर झरेको छ।

नेपाल रा।ट्र बैंकका अधिकारीहरू अमेरिकी अर्थतन्त्र बलियो बन्दै गएको र पछिल्लो समय रुस–युक्रेन युद्धको असरसमेत अमेरिकी डलरको मूल्यमा परेको बताउँछन्। अमेरिकी डलरको तुलनामा नेपाली रुपियाँको यो गिरावटले आयातमा आधारित नेपाली अर्थतन्त्रलाई जोखिममा पार्नेछ। हाम्रो अर्थतन्त्र निर्यातमुखी भए अमेरिकी डलर बलियो हुनु नेपालका लागि अवसर हुने थियो। तर नेपालको अर्थतन्त्र धेरै मात्रामा आयातमा निर्भर छ। त्यसैले अमेरिकी डलरको तुलनामा कमजोर रुपियाँले हाम्रो अर्थतन्त्रमा नराम्रो नकारात्मक असर पार्छ।

कमजोर मुद्राले आयात महँगो बनाउँछ र यसले अर्थतन्त्रमा मुद्रास्फीतिको दबाब पनि सिर्जना गर्छ। त्यसैगरी, अमेरिकी डलरमा तिर्नुपर्ने विदेशी ऋणको ब्याज र साँवा चुक्ता गर्दा मुलुकले थप घाटा बेहोर्नेछ। पछिल्ला केही दिनमा अमेरिकी डलरको तुलनामा नेपाली मुद्राको अवमूल्यन भइरहेको विनिमय दरलाई लिएर सर्वसाधारणमा ठूलो चिन्ता छाएको छ। जब हामी विदेशी व्यापारमा असन्तुलन पूरा गर्ने उद्देश्यका लागि विदेशी सञ्चिति कायम गर्ने कुरा गर्छौं भने हाम्रो अर्थ व्यापारको सामान्य ढाँचाबाट उत्पन्न हुने असन्तुलन हो। विगत केही महिनादेखि नेपाली रुपियाँ लगातार अवमूल्यन भइरहेको छ।

पछिल्लो समय नेपालमा अमेरिकी डलरको तुलनामा नेपाली मुद्राको अवमूल्यन तीव्र गतिमा भइरहेको छ। यो निरन्तर अवमूल्यन प्रक्रिया नेपाली मुद्रास्फीति दर, ब्याज दर वा नेपालको जिएनपीमा वृद्धिका कारण भएको होइन। बरू, यो केवल किनभने नेपाली रुपियाँ भारतीय मुद्रामा पेग गरिएको छ। भन्नुको अर्थ नेपाल र भारतको मुद्रा ‘डान्स पार्टनर’ जस्तै हुन। विनिमय मूल्य ह्रास भन्नाले विनिमय दरमा आएको ह्रास हो अर्थात् एक मुद्राको बाह्य मूल्य अर्को मुद्राको सन्दर्भमा।

विनिमय मूल्य ह्रासले बासिन्दाहरूका लागि घरेलु वस्तुहरू र सेवाहरू सस्तो बनाउँछ र आयात महँगो बनाउँछ। अवमूल्यन भनेको कुनै पनि आधिकारिक आदेशद्वारा बाह्य मूल्य अर्थात् मुद्राको एकाइको विनिमय दर घटाउनु हो। यो या सबै देशको मुद्रा वा सुनको सम्बन्धमा वा केही चयन गरिएका देशहरूको मुद्रासँग सम्बन्धित हुन सक्छ।

दक्षिण एसियाका मुद्राहरू तीव्र दबाबमा परेका छन् र अमेरिकी डलरको तुलनामा उल्लेखनीयरूपमा घटेका छन्। सैद्धान्तिकरूपमा भन्नुपर्दा, नेपाली मुद्राको वर्तमान अवमूल्यनको तत्काल प्रभाव निर्यातको विस्तार र आयातको संकुचनमा प्रतिविम्बित हुन्छ, जसले गर्दा भुक्तानी सन्तुलनको प्रतिकूल अवस्थालाई कम गर्ने प्रवृत्ति हुन्छ। अवमूल्यनका प्रभावहरू पत्ता लगाउन केही अर्थशास्त्रीहरूको विचारमा, देशको निर्यातका लागि बाह्य मागको लोचको जाँच गर्न आवश्यक छ जुन देशको निर्यातका लागि लोकप्रिय माग हो र जसलाई लोचको दृष्टिकोण भनिन्छ।

खर्बौं रुपियाँको व्यापार घाटा बेहोरिरहेको समयमा निर्यात बढाउनका लागि नेपालले भारतीय रुपियाँसँगको आफ्नो विनिमय दर अवमूल्यन गराउनुपर्ने चर्चा केही समययता निकै गर्मागर्मीरूपमा चलिरहेको छ। तर अधिकांश अर्थविद्हरूले भने अवमूल्यन गर्दा फाइदाभन्दा घाटा धेरै हुने चेतावनी दिने गरेका छन्।

निर्यात गर्न सकिने वस्तुहरू नै नेपालसँग धेरै नभएको हुनाले, विदेशीका लागि नेपाली वस्तुको भाउ सस्तो भए पनि खास निर्यात बढ्न नसक्ने अवस्था छ। खानेकुरादेखि पेट्रोलसम्म विदेशी आयातमा भर पर्ने नेपालीका निम्ति त्यो महँगी निकै पीडादायक बन्न सक्छ।

समष्ठीमा डलर बलियोबन्दा नेपाल आउने रेमिटेन्स र प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी (एफडिआइ) मा सकारात्मक प्रभाव पर्छ। रेमिटेन्स र एफडिआइमा सुधार आउँदा देशको भुक्तानी सन्तुलन बचतमा राख्न ठूलो मद्दत पुग्छ। तर ऋण सहयोग सावाँ ब्याज भुक्तानी, आयातको भुक्तानी, विदेशी लगानीकर्ताहरूले मुनाफा लैजाँदा, विदेश अध्ययन गर्न जान लागेका विद्यार्थीहरू, भ्रमण र स्वास्थ्य उपचारका लागि विदेश जाँदा डलर साट्नुपर्दा भने नेपालीलाई ठूलो नोक्सानी बेहोर्नुपर्ने भएको छ।

माथिको तथ्यबाट मुख्य विषयवस्तुमा प्रवेश गर्दा नेपाली रुपियाँ अमेरिकी डलरलगायत विदेशी मुद्राको तुलनामा तीव्र अवमूल्यन भइरहेको छ भन्नुपर्ने हुन्छ। जसले नेपालको आयातमा निर्भर अर्थतन्त्रमा प्रभाव पार्ने चिन्ता बढाएको छ। कतिपयले निर्यात बढाउन अवमूल्यन गर्नुपर्ने तर्क गर्छन् भने कतिपयले बढेको मुद्रास्फीति र आमनागरिकलाई कठिनाइ हुने चेतावनी दिएका छन्।

दोहोरो वृद्धि

डलर बलियो हुँदा सुनको भाउ घटेको विगतका प्रवृत्तिहरू विपरित, दुवै एकैसाथ बढ्दै छन् जसले नेपाली अर्थतन्त्रलाई दबाब दिइरहेको छ। आयात निर्भरता अर्को जल्दोबल्दो समस्या हो। नेपालको आयातमा निर्भरताले मुद्राको उतारचढावलाई कमजोर बनाउँछ। कमजोर रुपियाँले आयात लागत बढाउँछ र घरेलु मुद्रास्फीति बढाउँछ।

विश्वव्यापी कारक

बलियो अमेरिकी अर्थतन्त्र र विगतमा रुस–युक्रेन युद्धको असरले सञ्चालित अमेरिकी डलर बलियो हुनु नेपाली रुपियाँको गिरावटको प्रमुख कारक हो। थप रूपमा, भारतीय रुपियाँमा नेपाली रुपियाँको पेग (जुन डलरको तुलनामा पनि कमजोर हुँदैछ) स्थितिलाई बढाउँछ। बलियो डलरले रेमिट्यान्सको मूल्य बढाएर र प्रत्यक्ष विदेशी लगानी (एफडिआइ) आकर्षित गरेर नेपाललाई फाइदा पुर्‍याउँछ।

नकारात्मक परिणाम

यद्यपि, अवमूल्यनले विदेशी ऋण सेवाको लागत बढाउँछ। साथै आयात मूल्य पनि बढाउँछ (मुद्रास्फीति निम्त्याउँछ) र विदेशी शिक्षा र नेपालीहरूका लागि यात्रा महँगो बनाउँछ।

अवमूल्यन बहस 

कोही–कोही निर्यात बढाउनका लागि थप अवमूल्यनका लागि वकालत गर्छन्। यद्यपि, धेरै अर्थशास्त्रीहरूले यो प्रत्युत्पादक हुन सक्ने चेतावनी दिएका छन् किनकि नेपालमा विविध निर्यात आधार छैन र अत्यावश्यक वस्तुहरूको आयातमा धेरै निर्भर छ। उनीहरूको तर्क छ कि अवमूल्यनले मुख्यतया विदेशी उपभोक्तालाई फाइदा पुर्‍याउँछ भने मुद्रास्फीतिले नेपाली नागरिकलाई नोक्सान पु¥याउँछ।

निष्कर्ष

नेपाली रुपियाँको अवमूल्यनले कुनै सहज समाधान नभएको जटिल चुनौती प्रस्तुत गरेको छ। कमजोर मुद्राले केही क्षेत्रलाई फाइदा पु¥याउन सक्छ तर यसको प्रभाव फराकिलो अर्थतन्त्रमा, विशेषगरी आयातमा धेरै निर्भर हुने कमजोर जनसंख्यामा, गम्भीर चिन्ताको विषय हो।

कतिपय अर्थशास्त्रीले निर्यात बढाउन नेपालले आफ्नो मुद्राको अवमूल्यन गर्नुपर्ने सुझाव दिएका छन्। कमजोर मुद्राले विदेशी खरिददारहरूका लागि निर्यात सस्तो बनाउँछ। यद्यपि, यो बहस भइरहेको छ, अन्य अर्थशास्त्रीहरूले यस रणनीतिलाई प्रभावकारी बनाउन नेपालसँग पर्याप्त निर्यातयोग्य वस्तुहरू छैनन् र उपभोक्ताहरूका लागि नकारात्मक पक्षहरू कुनै पनि फाइदाभन्दा बढी हुने तर्क गर्छन्।

यो महत्त्वपूर्ण छ कि स्रोतहरूले स्थितिको जटिल चित्र प्रस्तुत गर्दछ जबकि एक कमजोर नेपाली रुपियाँले अर्थतन्त्रका केही पक्षलाई फाइदा पुर्‍याउन सक्छ। जस्तै– रेमिटेन्स र वैदेशिक लगानी। यसले अरूमा नकारात्मक प्रभाव पार्ने सम्भावना छ, विशेषगरी आवश्यक वस्तुहरूको उच्च मूल्य सामना गर्ने उपभोक्ताहरूका लागि।

त्यसो भएको हुनाले नेपालले लचिलो आर्थिक नीति अवलम्बन गरी उत्पादन नबढाइ केवल विप्रेषणले दीर्घकालसम्म फाइदा दिन सक्दैन। वस्तु विकासदेखि निर्यात प्रवद्र्धन कार्यक्रममा जोड दिन ‘विशेष आर्थिक कार्यक्रम’ को घोषणा र कार्यान्वयन जरुरी छ। व्यापार विविधीकरण र दीघकालीन र बहुपक्षीय दृष्टिकोंण जरुरी छ किनकि यो दीर्घकालीन र छोटो अवधिमा पीडादायी भए पनि दीर्घकालमा फाइदाजनक हुन सक्छ।