युवा आकांक्षालाई सम्बोधन नेपालको विकास आकांक्षालाई दिगो रूपमा साकार पार्न युवाहरूको ऊर्जा र आशाको सदुपयोग गर्नु अभिन्न हो । नेपाल एउटा युवा देश हो, जहाँ कुल जनसंख्याको करिब २० प्रतिशत १६ देखि २५ वर्ष र ४० प्रतिशत १६ देखि ४० वर्षबीच रहेको छ । देशको जनसांख्यिकीय लाभांशले दशकौंसम्म यसको प्रक्षेपणलाई आकार दिन सक्छ, र जनसांख्यिकीय प्रवृत्तिले ‘युवा बल्ज’को उदयलाई संकेत गर्छ । ल्याटिन अमेरिका र एसियाका धेरै विकासशील देशहरूले सन् १९८० र १९९० को दशकमा युवा वृद्धिको अनुभव गरे जबकि तिनीहरूको अर्थतन्त्र ठप्प भयो, जसले हजारौं बेरोजगार युवाहरू सिर्जना गरे दुर्भाग्यवश, नेपालको वर्तमान अवस्थाले पनि यस्तै प्रवृत्तिलाई झल्काउँछ । युवा समूहले देशको विकासका लागि चुनौती र अवसरहरू प्रस्तुत गर्छन् ।
विकासोन्मुख विश्वका केही भागहरूमा आर्थिक स्थिरताको श्रेय पनि कमजोर शासनको कारण थियो जसले उद्यमशीलता र कुशल बजारहरूलाई निरुत्साहित गरेको थियो । सन् १९८० र १९९० को दशकमा अन्य विकासोन्मुख देशहरूले भोगेका नकारात्मक प्रवृत्तिहरू दोहोरिन नदिन नेपालले युवापुस्ताबाट सजग रहनुपर्छ र युवाहरूको आशा, आकांक्षा, चुनौती र डरलाई आफ्नो विकासको पथलाई आकार दिँदा समेट्नुपर्छ ।
दशकौंदेखि नेपालमा युवाहरूको प्रतिनिधित्व र सहभागिताको समीक्षाले उनीहरूको आशा र आकांक्षालाई राष्ट्रको विकास र विकासतर्फ लैजानका लागि संलग्नता र उत्साहमा उल्लेखनीय वृद्धि भएको देखाउँछ । हिन्दू राजतन्त्रबाट संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा देशको संक्रमणमा परिणत भएका प्रतिरोध आन्दोलनहरूमा नेपाली युवाहरूले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए । ‘जनआन्दोलन’ले युवाहरूको प्रभावकारी राजनीतिक सक्रियता देखाउँदै राज्य निर्माणमा परिवर्तनको प्रमुख एजेन्टका रूपमा उनीहरूको सम्भावनालाई प्रकाश पार्दै आशाको मूर्त रूप देखाएको छ । विकासमा युवाहरूको बढ्दो चासो र सहभागिताले यस आशालाई प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयनमा ल्याएको छ ।
नेपालमा हालैका वर्षहरूमा राजनीतिक प्रक्रियाहरूमा युवाहरूको सहभागिता र युवा नेतृत्वको वृद्धिसँगै उल्लेखनीय परिवर्तन भएको छ । २०७९ सालको निर्वाचन विशेष गरी महत्वपूर्ण थियो, जसमा धेरै युवा नेताहरू र ४५ वर्षमुनिका ६३ नवनिर्वाचित सांसदहरू छन् । यस प्रवृत्तिले युवाहरूलाई निर्णय प्रक्रियामा समावेश गर्ने र थप समावेशी लोकतन्त्र सिर्जना गर्ने व्यापक प्रयासहरूलाई झल्काउँछ ।
तर, सामाजिक र नैतिक अभिकर्ता र समाजका पूर्ण प्रजातान्त्रिक सदस्यका रूपमा मान्यता पाए पनि युवा नेपालीहरूमा डर र निराशा एकैसाथ बढिरहेको छ । सार्थक सहभागिता र समावेशीकरणभन्दा बाहिर जानु भनेको संघर्ष हो । नेपालको संसद्मा प्रतिनिधित्व विश्वव्यापी औसत १३ प्रतिशतको तुलनामा ५ प्रतिशत मात्रै हो । नेपाली युवाहरूले पनि १९ प्रतिशतको अचम्मको बेरोजगारी दरको सामना गर्नुपरेको छ, जुन सम्पूर्ण जनसंख्याको २ दशमलव ७ प्रतिशत दरसँग तीव्र रूपमा विपरित छ । यसबाहेक, रोजगारी, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाका लागि विदेश पलायन भएका युवाहरूले दिगो विकासका कार्यहरूमा युवाहरूको संलग्नताको अभावलाई झन् बढाउँछ । युवाहरूको ठूलो पलायनले नेपाललाई दक्ष जनशक्ति र पेसेवरहरूबाट वञ्चित गरेको छ, जसले मानव पुँजी वृद्धिमा योगदान पु¥याएको छ ।
नेपाली युवाहरूले १९ प्रतिशत अचम्मको बेरोजगारी दर सामना गर्नुपरिरहेको छ
नेपालको राजनीतिक नेतृत्व र शासन मुख्यतया ६० र ७० को दशकका व्यक्तिहरूले नेतृत्व गरेका छन्, जसले युवा उमेदवारहरूका लागि चुनौती खडा गरेको छ नेपालको कानुनमा रहेको उमेर–प्रतिबन्धात्मक प्रोटोकलहरूले निर्वाचन प्रक्रियामा युवाहरूको सहभागितामा बाधा पु¥याउँछ । योग्यता आवश्यकताहरूले प्रदेश र संघीय निर्वाचन लड्नका लागि उम्मेदवारहरू कम्तीमा २५ वर्षको हुनुपर्छ, जबकि संवैधानिक समितिहरूमा भाग लिन व्यक्तिहरू ४५ वर्ष वा सोभन्दा माथिको हुनुपर्छ । नौकरशाही बाधा र कानुनी अवरोधहरूले युवा प्रतिनिधित्वमा बाधा पु¥याउँछ । नीतिगत छलफलहरूमा नयाँ दृष्टिकोण, विचार र दृष्टिकोणलाई रोक्छ । थप रूपमा, सांस्कृतिक मान्यता र परम्परागत मूल्यमान्यताहरूले युवा महिलाहरूलाई घरबाहिर उच्च शिक्षा र क्यारियरहरू पछ्याउन निरुत्साहित गर्छ ।
भ्रष्टाचार र कर्मचारीतन्त्रको असक्षमताजस्ता संरचनात्मक बाधाहरूले युवाहरूलाई देशभित्र दिगो विकास पहलहरूमा प्रभावकारी रूपमा संलग्न हुनबाट रोक्छ । नेपालमा युवा रोजगारी प्रमुख चुनौती हो । श्रम बजारको नतिजा र राजनीतिक सहभागितामा लैंगिकअन्तर नेपालमा मात्र नभई विश्वभर कायमै छ । सन् २०२२ मा विश्वव्यापी रूपमा श्रम बजारको ४० प्रतिशतभन्दा कम र व्यवस्थापन–स्तरको पदहरूमा २७ प्रतिशत महिलाहरू थिए । राजनीतिमा विश्वभरका सांसदमध्ये २६ प्रतिशत महिला मात्रै छन् । यसबाहेक, नेपाली युवाहरूमा दिगो विकासको ’boutमा चेतनाको कमीले यी चुनौतीहरूलाई थप जटिल बनाउँछ । नेपालबाट श्रम पलायन मुख्यतया अधिकांश युवा, अदक्ष कामदारहरूद्वारा चिन्हित छ, कुल श्रम आप्रवासनको ५४ प्रतिशतभन्दा बढी यी व्यक्तिहरूले विस्थापन र यससँग सम्बन्धित जोखिमहरूका लागि सबैभन्दा संवेदनशील समूहको प्रतिनिधित्व गर्छन् ।
सन् २०२३ मा नेपालको कुल गार्हस्थ उत्पादनको २५ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको रेमिट्यान्सको सम्भावित लाभका वाबजुद पनि दक्ष र शिक्षित युवा जनशक्ति गुमाउनु नेपालको विकास प्रयासमा ठूलो चुनौती खडा भएको छ । यसबाहेक, युवाहरूको प्रस्थानले जनसांख्यिकीय परिवर्तनमा योगदान पु¥याउँछ । वृद्ध जनसंख्याले समुदायको व्यवस्थापनको बोझ वहन गर्छ । यस पलायनले एक प्रणालीगत चुनौतीलाई हाइलाइट गर्छ । नेपालका युवाहरू आधुनिक कार्यशक्तिको मागहरूका लागि सुसज्जित छैनन्, युवाहरूको रोजगारी अभिवृद्धि गर्न तत्काल कदम चाल्नु आवश्यक छ ।
अर्थपूर्ण युवा समावेशीकरणतर्फको नेपालको यात्रामा विभिन्न पक्षमा ध्यान दिनु आवश्यक छ । गत वर्ष मात्रै लाखभन्दा बढी नेपाली युवाहरूले रोजगारी र शिक्षाका लागि देश छाडेका छन्, जसले गर्दा राष्ट्रिय विकासका लागि आवश्यक मानव पुँजीको ठूलो मात्रामा ‘ब्रेन ड्रेन’ भएको छ । विगत ८ वर्षमा अध्ययनका लागि बाहिरिने ७५ प्रतिशतको वृद्धिले नेपाली युवाहरूको देशको विकासमा रहिरहने र योगदान गर्ने चाहनाको अभाव अनि निराशालाई उजागर गरेको छ । त्यसैले यस’bout तत्काल पहल गर्न जरुरी छ । राजनीतिक क्षेत्रमा युवा नेताहरूको उदयलाई सहजीकरण गर्नेदेखि युवा सशक्तीकरणलाई प्राथमिकतामा राखेर नीतिहरू तर्जुमा गर्नेसम्म नेपालले विकासका लागि आफ्नो युवा दृष्टिकोणलाई सम्बोधन गर्नुपर्छ । शिक्षा, अनुसन्धान र ज्ञान साझेदारी सञ्जालहरूमा लगानीका माध्यमबाट ज्ञान इकोसिस्टमलाई बलियो बनाउन एक दक्ष र सशक्त युवा जनसंख्याको पालनपोषण गर्नु आवश्यक छ । थप रूपमा, विदेशमा रहेका नेपालीहरूको विशेषज्ञता र स्रोतहरू प्रयोग गर्नाले स्थानीय शासन र आर्थिक विकास पहलहरूलाई अझ बलियो बनाउन सक्छ ।
राजनीतिक क्षेत्रमा युवा नेतृत्वको उदय र सशक्तीकरणलाई प्राथमिकतामा राखी नीति तथा कार्यक्रम तर्जुमा गरिनुपर्छ
यसको अर्थ नेपाल सरकारले यस विषयलाई प्राथमिकतामा राखेको छैन भन्ने होइन । उदाहरणका लागि नेपाली विद्यार्थीको विदेशमा बढ्दो आवतजावतलाई मध्यनजर गर्दै सरकारले शिक्षा प्रणालीलाई मजबुत बनाउन जोड दिइरहेको छ । तर, शिक्षामा बजेटको ११ प्रतिशत विनियोजनलगायत सराहनीय प्रयास भए पनि नेपालको शिक्षा प्रणाली संरचनागत कमजोरी र गुणस्तरीय समस्याले ग्रसित छ । दुर्भाग्यवश, गत ५० वर्षमा १२ सुधार चक्रहरूले यी चुनौतीहरूलाई पूर्णरूपमा सम्बोधन गर्न असफल भएका छन्, जसले प्रभावकारी कार्यान्वयन रणनीतिहरूतर्फ पहिचानभन्दा बाहिर जानुपर्ने आवश्यकतालाई संकेत गर्छ । युवा प्रतिनिधित्व र सहभागितालाई अगाडि बढाउने कार्यमा प्रगति भएको भए तापनि विद्यमान खाडललाई पूरा गर्न र युवाहरूलाई सामाजिक, आर्थिक र वातावरणीय दिगोपनमा अर्थपूर्ण रूपमा योगदान गर्नबाट रोक्ने बाधाहरू हटाउन धेरै काम गर्न आवश्यक छ ।
विश्वव्यापी रूपमा, भर्खरैका नीति ढाँचाहरूले युवाहरूको कल्याण, सामाजिक समावेशीकरण, र युवा आवाजहरूको प्रवर्धनलाई प्राथमिकता दिने रोकथाम–केन्द्रित दृष्टिकोणलाई बढ्दो रूपमा अँगालेको छ । युवाका ’boutमा गलत धारणाको विपरीत, युवाहरूलाई उनीहरूको जीवनलाई असर गर्ने मामिलामा सक्रिय रूपमा सहभागी हुन अवसरहरू प्रदान गर्ने महत्वको बढ्दो मान्यता छ । विश्वव्यापी रूपमा युवाहरूमा राजनीतिक संलग्नता घट्दै गएको’bout चिन्ताहरू कायम रहँदा, त्यहाँ राजनीतिक सहभागिताको विकसित रूपहरू, प्रजातान्त्रिक अभ्यासहरूलाई पुनरुत्थान गर्न र नागरिक संलग्नतालाई बढावा दिनका लागि अवसरहरू प्रस्तुत गर्ने मान्यता पनि छ । यो नेपालले अगाडि बढाउनुपर्ने थप आशावादी र आशालाग्दो कथा हो ।
यद्यपि, समावेशिताको पानीले भरिएको संस्करणले नेपाली युवाहरूमा सन्तुष्टताको भावनामा योगदान पु¥याएको छ, विदेशमा राम्रो अवसरहरूको खोजीमा ठूलो संख्यामा युवा पलायन भइरहेका छन् । नागरिक संलग्नता र राजनीतिक सहभागितामा पनि प्रगति भइरहेको छ ।
अन्ततः विकासका लागि युवा–केन्द्रित दृष्टिकोण अपनाएर, नेपालले आफ्नो युवावर्गलाई विदेश पलायन हुनबाट रोक्नसक्छ, सक्षम वातावरण सिर्जना गर्न सक्छ जसले युवा समावेशीको मूल्यलाई मात्र स्वीकार गर्दैन उनीहरूको अर्थपूर्ण सहभागितालाई सहज बनाउँछ । नेपालले आफ्नो विकास यात्रालाई नेभिगेट गर्दै जाँदा, आफ्ना युवाहरूको ऊर्जा र आशालाई सदुपयोग गर्नु विकासको आकांक्षालाई दिगो रूपमा साकार पार्नका लागि अभिन्न बनेको छ ।
(Visited 8 times, 1 visits today)
