आजको व्यस्त जीवनशैलीमा खाना फाल्नु सामान्य कुरा बनेको छ । तर, हाम्रो परम्परागत नेपाली भान्सामा भने किचन वेस्टलाई सदुपयोग गर्ने अनेकौं उपायहरू थिए । तरकारीका बोक्रा, फलफूलका बोक्रा र भान्साका काटिएका फोहोरलाई राम्रोसँग प्रयोग गरेर स्वादिलो, पौष्टिक र नयाँ स्वाद सिर्जना गर्न सकिन्छ । अहिले विश्वभर ‘जिरो वेस्ट’ वा ‘खाना फोहोर कम गर्ने’ चलन बढ्दो छ । हामीले पनि आफ्ना भान्सामा यो नयाँ सोचलाई आत्मसात गरी वातावरण र आर्थिक दुवै क्षेत्रमा योगदान गर्न सक्छौं ।
यो लेखमा हामी कसरी बोक्रा, डाँठ र भान्सामा सामान्यतया फालिने सामग्रीलाई उपयोगी र स्वादिष्ट व्यञ्जनमा परिणत गर्न सकिन्छ भनेर चर्चा गर्नेछौं । पिकलिङ, स्मोकिङ, कन्फीलगायतका आधुनिक तरिकाबाट खाना फोहोरलाई नयाँ जीवन दिने उपायहरू यहाँ प्रस्तुत छन् । यसले न केवल खाने खर्च घटाउँछ, वातावरणमैत्री भान्सा संस्कृतिको विकासमा पनि मद्दत पु¥याउँछ ।
आयुर्वेदमा प्रकृतिसँग सन्तुलन र सम्मान गरिनु अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिन्छ । यही कारणले गर्दा खाना पकाउने क्रममा फालिने भागलाई पनि बेकार मानिँदैन । तरकारीको बोक्रा, फलफूलका डाँठ, जरा र पातमा पनि विशेष औषधीय गुणहरू हुन्छन् । उदाहरणका लागि, प्याज र लसुनको बोक्रामा पाचन सुधार्ने र रोग प्रतिरोधक क्षमता बढाउने तत्व हुन्छन् । जुस निकालिसकेपछि बाँकी रहेको आलुको बोक्राबाट भिटामिन सी र फाइबर प्राप्त गर्न सकिन्छ । अदुवा र हलेरीका बोक्रालाई सुकाएर औषधीय चिया बनाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ, जसले पाचन शक्ति बलियो बनाउँछ । यसरी भान्साका ‘अफ कट्स’लाई सही तरिकाले प्रयोग गर्दा शरीरमा त्रिदोष (वात, पित्त, कफ)को सन्तुलन कायम राख्न मद्दत पुग्छ ।
आयुर्वेदले ‘जिरो वेस्ट’को अवधारणालाई पनि समर्थन गर्छ ’cause प्रकृति संसाधनहरूलाई बिनाफोहोरको सदुपयोग गर्नु स्वास्थ्य र पर्यावरण दुवैका लागि फाइदाजनक हुन्छ । खाना र यसको हरेक भागको पूर्ण प्रयोगले मात्र शरीरलाई स्वस्थ राख्न सकिन्छ भन्ने आयुर्वेदको मूल मन्त्र छ । यसले हाम्रो भान्सामा फोहोर कम गरी, आर्थिक बचत मात्र होइन, प्रकृतिसँगको सम्बन्धलाई पनि सुदृढ बनाउँछ । यस्तो प्रकृतिवादी सोचले आजको आधुनिक समयका ‘सस्टेनेबल किचन’ वा ‘ग्रीन किचन’ प्रवृत्तिलाई पनि मजबुती दिन्छ ।
जिरो वेस्ट बनाउन सकिने तरकारी र फलफूलहरूका उदाहरण
१. आलु
आलुको बोक्रा, काटिएका भागहरू जस्तै डाँठ र सानो टुक्रा फाल्नुहुँदैन । बोक्रा सुकाएर तरकारीमा राख्न सकिन्छ वा भिटामिन र फाइबरको स्रोतका रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । भान्सामा फ्राइड आलु बोक्रा स्वादिष्ट टुक्रा बन्न सक्छ ।
२. प्याज र लसुन
प्याज र लसुनको बोक्रा फाल्नुहुँदैन । तिनीहरूलाई सुकाएर औषधीय चिया बनाउन वा तेल तारेर राम्रो स्वाद निकाल्न सकिन्छ ।
३. गाँजर
गाँजरको डाँठ र पात पनि फाल्नुहुँदैन । पातहरूलाई सूप वा स्टक बनाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ । डाँठबाट पनि स्वादिलो स्टक तयार हुन्छ ।
४. फर्सी
फर्सीको बोक्रा र बीउलाई नष्ट नगरी सुकाएर मसला वा नास्ता बनाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ । फर्सीको बीउलाई भुटेर खान पनि सकिन्छ ।
५. टमाटर
टमाटरको डाँठ र बोक्रालाई पनि पातलो गरी सुकाएर मसला वा सूपको आधार बनाउन सकिन्छ ।
६. सिमी र फलीहरू
सिमी र फलीका डाँठहरू सूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ वा सुकाएर मसला बनाउन सकिन्छ ।
७. फलफूलहरू (केरा, सुन्तला, आँप)
फलफूलका बोक्रा र गुदीलाई अचार वा सुकाएर पाउडर बनाउन सकिन्छ । केराको बोक्रा फालेर होइन, त्यसलाई सुकाएर मिठाईमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
८. अलैंची र तेजपात
यी मसलाजस्ता वस्तुहरूलाई फाल्नुहुँदैन । केहीपटक तिनलाई सुकेको अवस्थामा राखेर स्वाद दिन प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
फलफूलहरूको जिरो वेस्ट उपयोगका उदाहरण
१. केरा
केराको बोक्रा नफाल्नुहोस् । यसलाई सफा गरी सुकाएर चिया बनाउन सकिन्छ । केराको बोक्राले पाचनमा मद्दत गर्छ र तनाव कम गर्ने गुण हुन्छ । केराको बोक्राबाट एन्टीअक्सिडेन्टयुक्त पाउडर बनाएर स्वीट्स वा स्मुदीमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
२. सुन्तला र कागती
सुन्तला र कागतीको बोक्रा र बीउ फाल्नुहुँदैन । बोक्रा सुकाएर मसला बनाउन सकिन्छ, जसले खाना र पेय पदार्थलाई नयाँ स्वाद दिन्छ । कागतीको बोक्रा अचार बनाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ । सुन्तलाको बोक्राबाट तेल पनि निकालिन्छ, जुन परफ्युम र औषधिमा प्रयोग हुन्छ ।
३. आँप
आँपको बोक्रा र गुदी (बीउसहित) फाल्नुहुँदैन । गुदीलाई सुकाएर पाउडर बनाएर विभिन्न परिकारमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । आँपको बोक्राको अचार बनाउन सकिन्छ वा सुकाएर मिठाई र पेय पदार्थमा स्वाद भर्न सकिन्छ ।
४. भुइँकटहर (पाइनएप्पल)
भुइँकटहरको बोक्रा र कोरलाई फाल्नुहुँदैन । यसलाई सुकाएर चिया बनाउन सकिन्छ । यसको बोक्रामा एन्जाइम हुन्छ, जसले पाचनलाई मद्दत गर्छ ।
५. अनार
अनारको बोक्रा र गुदीलाई जुस बनाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ । साथै, बोक्रा सुकाएर पाउडर बनाएर औषधीय चिया बनाउन सकिन्छ ।
६. अंगुर
अंगुरका डाँठ र बोक्रालाई पनि फाल्नुहुँदैन । यिनलाई सुकाएर विभिन्न औषधीय चिया बनाउन सकिन्छ ।
आयुर्वेदिक त्रिदोष सन्तुलन मिक्स फ्रुट ‘अफ–कट’ टी
सामग्री
केराको बोक्रा – ५ ग्राम (सफा गरी सुकाएको)
सुन्तलाको बोक्रा – ५ ग्राम (सफा गरी सुकाएको)
आँपको गुदी (सुकाएको र सानो टुक्रामा काटिएको) – ५ ग्राम
कागतीको बोक्रा – ३ ग्राम (सफा गरी सुकाएको)
सुकाएको अदुवा (सानो टुक्रा) – २ ग्राम
दालचिनी (सुक्खा टुक्रा) – २ ग्राम
सुक्खा ल्वाङ – दुईवटा
तुलसीका पात – ५–६ वटा
कालो मरिच – २–३ दाना
मह (आवश्यकताअनुसार, स्वादअनुसार)
बनाउने विधि
१. सबै सुकाएका फलफूलका ‘अफ कट्स’ र मसला (केराको बोक्रा, सुन्तलाको बोक्रा, आँपको गुदी, कागतीको बोक्रा, अदुवा, दालचिनी, ल्वाङ, मरिच, तुलसी)लाई मिलाउनुहोस् ।
२. दुई कप पानी उमाल्न राख्नुहोस् । पानी उम्लँदा मिक्स गरिएका सामग्रीहरू पानीमा हाल्नुहोस् ।
३. मध्यम आँचमा ८ देखि १० मिनेटसम्म उमाल्नुहोस् ताकि सबै गन्ध र औषधीय तत्वहरू पानीमा आउँछन् ।
४. अब चिया छन्नामा राखेर छानेर आवश्यकताअनुसार मह हालेर मिठो पार्न सकिन्छ ।
५. बिहान वा बेलुका एक कप पिउनुहोस् ।
गुणहरू
वात सन्तुलनका लागि अदुवा र कालो मरिच
पित्त सन्तुलनका लागि केराको बोक्रा र तुलसी
कफ कम गर्न दालचिनी र ल्वाङ,
फलफूलका ‘अफ कट्स’हरूले अतिरिक्त पोषण र एन्टिअक्सिडेन्ट प्रदान गर्छन् ।
यस चियाले शरीरमा त्रिदोष सन्तुलन राख्न मद्दत गर्छ, पाचन सुधार्छ र मानसिक शान्ति पनि दिन्छ । साथै, यो घरमै फालिने भागहरूको सदुपयोग गर्दै स्वस्थ जीवनशैली अपनाउने उत्तम उपाय पनि हो ।
मनसुनको चिसो, भिजेको मौसममा शरीरलाई पोषण र तातोपन आवश्यक हुन्छ । तरकारीको बोक्रा, डाँठ र फोहोर भागहरू प्रायः फालिन्छन् । यी ‘अफ कट्स’मा पनि धेरै पोषक तत्व र औषधीय गुणहरू हुन्छन्, जसलाई उचित तरिकाले प्रयोग गर्न सकिन्छ । जिरो वेस्टको अवधारणाले मनसुनमा फालिने खाना घटाउन र वातावरणलाई बचाउन मद्दत गर्छ । आलु, गाँजर, प्याज, टमाटरजस्ता तरकारीका बोक्रा र डाँठलाई सफा गरी सुकाएर सूप, स्टक, पिकलिङ वा मसला बनाउन सकिन्छ । यसले खानामा नयाँ स्वाद थप्ने मात्र होइन, पाचन सुधार्ने र रोग प्रतिरोधक क्षमता बढाउने काम पनि गर्छ ।
मनसुनको भान्सा यस्तो हुनुपर्छ, जसले वात र कफ दोषलाई सन्तुलनमा राखोस् । यसले शरीरलाई चिसोबाट बचाउँछ र तातो ऊर्जा दिन्छ । ‘अफ कट्स’को सदुपयोगले खाना खर्च पनि कम हुन्छ । साथै, यस्ता परम्परागत तरिकाले न्यानो र स्वस्थ भोजन तयार गरेर हामी हाम्रो सांस्कृतिक खानपान र प्रकृतिप्रति कृतज्ञता पनि देखाउन सक्छौं । यसरी जिरो वेस्ट भान्साले हाम्रो स्वास्थ्य, अर्थतन्त्र र वातावरण तीनै पक्षमा फाइदा पु-याउँछ ।
सुन्तलाको बोक्रा र मसला चिया (त्रिदोष सन्तुलन चिया)
सामग्री
सुन्तला (ओरेन्ज) बोक्रा – ५ ग्राम (सफा गरी सुकाएको)
अदुवा (सुक्खा टुक्रा) – ३ ग्राम
दालचिनी – २ ग्राम
ल्वाङ – दुईवटा
कालो मरिच – २–३ दाना
तुलसीका पात – ५–६ वटा
कागती बोक्रा (वैकल्पिक) – २ ग्राम (सुकाएको)
पानी – २ कप
मह (स्वादअनुसार)
बनाउने तरिका
१. सुन्तला बोक्रा, अदुवा, दालचिनी, ल्वाङ, कालो मरिच, तुलसी र कागती बोक्रा (यदि प्रयोग गर्दै हुनुहुन्छ भने) सबै सामग्री एकसाथ राख्नुहोस् ।
२. दुई कप पानी उमाल्न बसाल्नुहोस् । पानी उम्लँदा सामग्रीहरू हालेर मध्यम आँचमा ८–१० मिनेट उमाल्नुहोस् ।
३. चिया छान्नुहोस् र स्वादअनुसार मह हालेर पिउनुहोस् ।
यस चियाले वात, पित्त र कफ दुवै सन्तुलनमा राख्छ, मनसुनको चिसोपन कम गर्छ र पाचनलाई बलियो बनाउँछ । सुन्तला बोक्राले खाना पचाउन मद्दत गर्ने प्राकृतिक तेलहरू दिन्छ भने अदुवा र मसलाले न्यानोपन दिन्छन् । घरमै फालिने सुन्तला बोक्रा सदुपयोग गरी बनाएको यो चिया स्वस्थ र स्वादिलो विकल्प हो ।
चाहिएमा म अरू ‘अफ–कट्स’ मसला चिया रेसिपी पनि दिन सक्छु ।
पक्कै ! यहाँ तरकारीका ‘अफ–कट्स’ (बोक्रा, डाँठ, फोहोर भाग) प्रयोग गरेर बनाउन सकिने दुईवटा आयुर्वेदिक अचारको सरल र स्वस्थ रेसिपी प्रस्तुत छ । यी अचारले त्रिदोष सन्तुलनमा मद्दत गर्छन् र यी मनसुनमा विशेष लाभदायक हुन्छन् ।
१. गाँजरको पात र डाँठको आयुर्वेदिक अचार
सामग्री
गाँजरको पात र डाँठ (सफा गरी काटिएको) – २५० ग्राम
तोरी तेल – २ चम्चा
मेथी दाना – १ चम्चा
जीरा – १ चम्चा
कालो मरिच – ५–६ दाना
अदुवा (सुक्खा) – १ चम्चा
नुन – स्वादअनुसार
हरियो खुर्सानी (ससाना काटिएको) – २ वटा
बेसार (हल्दी) – १–२ चम्चा
हरियो धनियाँ (सुक्खा) – १ चम्चा (वैकल्पिक)
बनाउने तरिका
१. गाँजरको पात र डाँठ सफा गरी राम्ररी धोएर सुक्खा बनाउन छानेर राख्नुहोस् ।
२. एउटा प्यानमा तोरी तेल तताउनुहोस् । मेथी, जीरा, कालो मरिच र अदुवा राखेर हल्का सुनौलो रङ नआउन्जेलसम्म भुट्नुहोस् ।
३. अब गाँजरको पात र डाँठ, नुन, खुर्सानी, बेसार राखेर राम्रोसँग मिक्स गर्नुहोस् ।
४. मिश्रणलाई भुटेको मसला र तेलसँग राम्रोसँग मिलाएर मन्द आँचमा ५–७ मिनेट पकाउनुहोस् ।
५. हरियो धनियाँ छर्केर मिक्स गर्नुहोस् र चिसो भएपछि सफा भण्डारको गिलासमा राख्नुहोस् ।
६. कम्तीमा दुई दिनसम्म झोल बसेपछि अचार तयार हुन्छ ।
२. आलुका बोक्राको तीखो अचार
सामग्री
आलुका बोक्रा (सफा गरी काटिएको) – २०० ग्राम
तोरी तेल – २ चम्चा
बेसार (हल्दी) – १–२ चम्चा
खुर्सानी पाउडर – १ चम्चा (स्वादअनुसार कम वा बढी गर्न सकिन्छ)
नुन – स्वादअनुसार
मेथी दाना – १ चम्चा
जीरा – १ चम्चा
भुना तेल (वैकल्पिक) – १ चम्चा
बनाउने तरिका
१. आलुको बोक्रा राम्ररी सफा गरी सुकाउनुहोस् ।
२. प्यानमा तोरी तेल तताउनुहोस्, मेथी र जीरा भुट्नुहोस् ।
३. अब बेसार, खुर्सानी पाउडर, नुन राखेर मसला तयार पार्नुहोस् ।
४. आलुको बोक्रा राखेर मसला र तेलसँग राम्ररी मिक्स गर्नुहोस् ।
५. मध्यम आँचमा ५–१० मिनेटसम्म पकाउनुहोस्, जबसम्म आलुको बोक्रा नरम हुन्छ र मसला राम्रोसँग मिल्छ ।
६. चिसो भएपछि गिलासमा राखेर प्रयोग गर्नुहोस् ।
शेफका सुझावहरू : भान्सामा सजिलो र सस्टेनेबल अभ्यास
तरकारी काट्दा बोक्रा, डाँठ र अन्य ‘अफ–कट्स’लाई अलग राख्नुस् । फाल्नुको सट्टा तिनीहरूलाई सूप, स्टक वा मसला बनाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
भान्सामा सुकाउने मेसिन वा छानामा घाममा राख्नुहोस् । यसले तरकारीका बोक्रा र डाँठलाई दीर्घकालीन रूपमा सुरक्षित राख्न सहयोग गर्छ ।
नयाँ व्यञ्जन बनाउन जब ‘अफ–कट्स’ प्रयोग गर्नुहोस्, सधैं सफा र राम्ररी धुने बानी बसाल्नुस् ।
भान्सामा फोहोर घटाउन र खाना खर्च बचत गर्न सधैं नयाँ तरिका खोज्नुस् । जिरो वेस्ट सोचलाई आफ्नो भान्सामा उतार्नुहोस् ।
मसला, तेल, नुन र अन्य सामग्री सन्तुलित मात्रामा राखेर स्वादमा सन्तुलन ल्याउन प्रयास गर्नुस् । सधैं सन्तुलित खाना तयार पार्दा स्वास्थ्य र स्वाद दुवै राम्रो हुन्छ ।
मनसुन र अन्य मौसमी समयमा खासगरी पाचन र शरीर सन्तुलनका लागि आयुर्वेदिक सामग्रीहरू (जस्तै अदुवा, तुलसी, दालचिनी) प्रयोग गर्न नहिचकिचाउनुहोस् ।
घरमा बनेका अचार, चटनी र मसला सामग्रीलाई भण्डारण गर्न सफा र हावाबाट सुरक्षित कन्टेनर प्रयोग गर्नुस् ताकि तिनीहरूको गुणस्तर लामो समय कायम रहोस् ।
आजको युगमा प्रकृति र स्वास्थ्य दुवैलाई सम्मान गर्दै हाम्रो भान्सामा ‘जिरो वेस्ट’को अभ्यास अत्यन्त आवश्यक छ । तरकारी र फलफूलका ‘अफ–कट्स’लाई नफाली सदुपयोग गरेर नयाँ स्वादिलो, पौष्टिक र औषधीय व्यञ्जनहरू बनाउन सकिन्छ भन्ने कुरा हामी सबैले बुझ्नुपर्छ । आयुर्वेदका सिद्धान्तअनुसार प्रकृतिका प्रत्येक अंशमा जीवन र औषधि रहेको हुँदा, हामीले तिनीहरूको पूर्ण उपयोग गरेर आफ्नो स्वास्थ्य र वातावरणलाई सुदृढ बनाउन सक्छौं ।
मनसुनजस्तो संवेदनशील मौसममा यस्ता उपायले शरीरलाई त्रिदोष सन्तुलनमा राख्दै पाचन सुधार गर्छ र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ । साना प्रयासहरूले हाम्रो खाना खर्च घटाउँछ भने वातावरणको संरक्षणमा ठूलो भूमिका खेल्छ । शेफ र गृहिणी दुवै मिलेर यस्तो भान्सा संस्कृतिको विकास गरौं जसले स्वास्थ्य, स्वाद र स्थिरतालाई समान महत्व दिन्छ । यसरी हामीले आफ्नो भान्सालाई मात्र होइन, हाम्रो भविष्यलाई पनि स्वस्थ र समृद्ध बनाउन सक्छौं ।
(Visited 9 times, 1 visits today)