प्रकाशित मिति : चैत्र ३, २०८१ आईतबार
इन्स्टीच्युट अफ शिकागोले नेपाल सरकारसँगको साझेदारीमा बुद्धलाई सर्प राजा मुचलिन्दले आश्रय दिएको १२ औं शताब्दीको महत्वपूर्ण मूर्ति नेपाललाई फिर्ता गरेकोमा आज उक्त मूर्ति नेपाल पठाइएको छ । नेवा गुठी न्युयोर्कका कोषाध्यक्ष प्रेम महर्जनले उक्त मूर्ति आज विहानको उडानमार्फत आफ्नै व्यक्तिगत खर्चमा नेपाल लैजादै छन् ।
आफ्नै टोलको मूर्ति नेपालमा फिर्ता लैजान पाउँदा निकै हर्षित भएको महर्जनले बताए । विगतमा पनि आफूले नेपालबाट चोरिएका मूर्तिहरु नेपाल फिर्ता गर्ने क्रममा ढुवानीका लागि सहयोग गरेको र आगामी दिनमा पनि त्यसलाई निरन्तरता दिने महर्जनले बताए ।
गत हप्ता इन्स्टीच्युट अफ शिकागोले १२ औ शताब्दकीको षे महत्वपूर्ण मूर्ति वासिंटन डिसीमा रहेको नेपाली दूतावासलाई फिर्ता गरेको थियो । उक्त मूर्ति डीसीमा रहेको नेपालको दूतावासले न्युयोर्कमा रहेको नेपाली महावाणिज्यदूतावासलाई नेपाल ढुवानीका लागि हस्तान्तरण गरेको थियो भने महावाणिज्यदूतावासलासले नेपाल पठाउनका लागि प्रेम महर्जनलाई हस्तान्तरण गरेको थियो ।
इन्स्टीच्युटले आफ्नो संग्रहको उत्पत्तिको अनुसन्धान गर्ने निरन्तर प्रयासको एक हिस्साको रूपमा मूर्तिको इतिहासको बारेमा नयाँ विवरणहरू पत्ता लगाएपछि ती विवरणहरू वाशिङ्टन, डीसीमा रहेको नेपालको दूतावासलाई जानकारी दिएको थियो । संयुक्त छलफलपछि यो मूर्ति काठमाडौं उपत्यकाको गुइटा बहीबाट चोरी भएको निकर्ष निकालिएको थियो । र यसलाई नेपालमा फिर्ता गर्ने निर्णय गरिएको थियो ।
यो १२ औं शताब्दीको नेपाली मूर्ति ईश्वरीय संरक्षणको कथासँग जोडिएको छ । सर्प राजा मुचलिन्दले बुद्धलाई आँधीबाट जोगाएपछि बुद्धले आफ्नो ध्यान जारी राखेको कथा रहेको छ । यो मूर्ति सन् १९९७ देखि संग्रहालयमा प्रदर्शनमा थियो र प्रमुख प्रदर्शनीहरूमा समावेश गरिएको थियो । नेपालको दूतावासका कार्यवाहक राजदूत शरद राज आरनले यो पवित्र मूर्तिले नेपालको धार्मिक र सांस्कृतिक पहिचानलाई परिभाषित गर्ने कथाहरू, परम्पराहरू, र मूल्यहरूलाई बोकेको बताएका थिए ।
यस अगाडि न्युयोर्कको म्यानहट्टन डिस्ट्रिक्ट एटोर्नी अल्भिन एल ब्राग जुनियरले नेपाललाई ३ मिलियन डलरभन्दा बढी मूल्यका २० वटा पुरातात्विक सम्पदा फिर्ता गरेकोमा ती सम्पदाहरु पनि नेवा गुठी न्युयोर्ककै सहयोगमा नेपाल ढुवानी गरिएको थियो । ती सम्पदाहरु नेवा गुठी न्युयोर्कका अध्यक्ष विजयमान सिंह आफैले नेपाल लगेर छाडेका थिए ।
यी सम्पदाहरू नेपालबाट तस्करी गरिएका थिए र विभिन्न आपराधिक अनुसन्धानहरूको क्रममा बरामद गरिएको थियो, जसमा विशेष गरी पुरातात्विक वस्तुहरूको तस्करी गर्ने सुबास कपूरको तस्करीको सञ्जाल पनि समावेश छ।
ब्रागले लामो समयदेखिको अनुसन्धानपछि यी वस्तुहरू फिर्ता गर्न सफल भएकोमा आफू उत्साहित भएको बताएका छन् । यी तस्करी सञ्जालहरू व्यापक र जटिल भएपनि आफूहरु त्यसलाई विघटन गर्न र उनीहरूले पुर्याएको क्षति पूर्ववत् गर्न काम जारी राख्ने ब्रागले बताएका छन् । एक दशकभन्दा बढी समयदेखि डिस्ट्रिक्ट एटोर्नीको कार्यालयले दक्षिण र दक्षिणपूर्वी एसियाका धेरै देशहरूबाट कलाकृतिहरूको अवैध लुटपाट, निर्यात र बिक्रीको आरोपमा सुबास कपुर र उनको सञ्जालको अनुसन्धान गर्दै आएको छ।
डिस्ट्रिक्ट एटोर्नी कार्यालयले २०१२ मा कपुरका लागि पक्राउ वारेन्ट प्राप्त गरेको थियो र भारतबाट उनको सुपुर्दगी विचाराधीन रहेको छ। अहिलेसम्मको अनुसन्धानले पाँच व्यक्तिलाई दोषी ठहराएको छ भने अन्य पाँच जनाको सुपुर्दगी विचाराधीन रहेको छ।
फिर्ता गरिएका सम्पदाहरूमध्ये केही उल्लेखनीय वस्तुहरूमा १५ औं शताब्दीको गगनसिंह भारो र उनकी पत्नीहरूको चित्र समावेश छ । यो स्मारकीय रंगद्रव्य र सुनको कपासको चित्र पौभा हो, जुन नेपालका नेवार मानिसहरूले बनाएको परम्परागत धार्मिक चित्र हो। शिलालेख अनुसार यो लगभग १४५० देखि १४७४ ईस्वी सम्बतको बीचको रहेको जनाइएको छ । यो चित्रले सैन्य गभर्नर गगनसिंह भारोलाई आफ्ना दुई पत्नीहरूसँग अज्ञात अनुष्ठान गरिरहेको चित्रण गर्दछ।
यो चित्र १९८० मा काठमाडौँको इटुम्बाहा गुम्बाबाट चोरी भएको थियो। त्यसपछि तिनीहरूलाई नेपालबाट तस्करी गरी स्विट्जरल्याण्ड हुँदै तस्करी गरिएको थियो । सन् १९८२ मा यो न्यूयोर्क काउन्टीमा रहेका पुराना वस्तुहरूको व्यापार गर्ने व्यक्तिसँग आएको थियो । सन् २००३ मा संघीय अधिकारीहरूले चोरीको अनुसन्धान गर्न थालेका थिए । तर तीनै इटुम्बाहा पौभाहरू व्यापारीसँगै रहे।
त्यसपछि सन् २०२४ मा नेपाली समुदायका सदस्यहरूले गुम्बाको तर्फबाट सहयोगको लागि डिस्ट्रिक्ट एटोर्नीको पुरातात्विक वस्तुहरूको बेचबिखन एकाइलाई सम्पर्क गरे। देशभित्र व्यापक सम्पर्क र अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरू प्रयोग गरेर एकाईले आफ्नो अनुसन्धान सञ्चालन गर्यो र दुई महिना पछि तीनै पौभाहरू कब्जा गर्यो।
त्यस्तै, बुङ्गमतीको एक स्तूपाबाट चोरी भएको बुद्धको मूर्ति पनि फिर्ता गरिएको छ। कालो ढुङ्गाबाट बनेको यो मूर्ति ९ औं शताब्दीको हो र यसमा शाक्यमुनि बुद्धको चित्रण गरिएको छ। यो मूर्ति १९७० को दशकको अन्त्यतिर नेपालको बुङ्गमतीको स्तूपाबाट चोरी भएको थियो र त्यसपछि १९८० को दशकमा लन्डनमा एक व्यापारीसँग देखा परेको थियो, जसले यसलाई एक अमेरिकी सङ्कलकलाई बेचेको थियो।
२०१५ मा न्यूयोर्कमा रहेको क्रिस्टीमा बिक्रीको लागि प्रस्ताव गरिएपछि बुद्धको मूर्तिलाई मिशिगन विश्वविद्यालयको कला संग्रहालयमा दान गरिएको थियो, जहाँ २०२४ मा डिस्ट्रिक्ट एटोर्नीको पुरातात्विक वस्तुहरूको बेचबिखन एकाइद्वारा यसलाई बरामद गरिएको थियो।
त्यस्तै फिर्ता गरिएको अर्को मूर्ति ढुङ्गाको देवीको मूर्ति हो । यो मूर्तिले सम्भवतः हिन्दू देवी पार्वती वा लक्ष्मीलाई चित्रण गर्छ। देवी पहिलो पटक १९७५ मा अस्ट्रियाली वास्तुकार कार्ल प्रुस्चाले खिचेको तस्बिरमा काठमाडौंको विष्णु देवी मन्दिर परिसरको एउटा कोठामा देखा परेकी थिइन्।
त्यसपछि यो १९८४ को ढुवानी रसिदका अनुशार स्विट्जरल्याण्डबाट न्यूयोर्क काउन्टीमा आगमन रेकर्ड गरिएको थियो। त्यसपछि देवीलाई न्यूयोर्कस्थित कलेक्टर रोबर्ट ह्याटफिल्ड एल्सवर्थले किनेका थिए र २०२५ मा डिस्ट्रिक्ट एटोर्नीको पुरातात्विक वस्तुहरूको बेचबिखन एकाइद्वारा कब्जा नगरेसम्म उनको सम्पत्तिको स्वामित्वमा रहेको थियो ।
म्यानहट्टन डिस्ट्रिक्ट एटोर्नीको कार्यालयको पुरातात्विक तस्करी इकाईले यी वस्तुहरू फिर्ता गर्न विभिन्न व्यक्ति र निकायहरुसँग सहकार्य गरेको थियो । त्यसका लागि सबैलाई धन्यवाद दिइएको छ । ब्रागको कार्यकालमा उनको टोलीले ३९ देशहरूबाट चोरी भएका २,२७५ भन्दा बढी पुरातात्विक वस्तुहरू बरामद गरेको छ, जसको कुल मूल्य २५० मिलियन डलरभन्दा बढी छ।