एन्टिअक्सिडेन्ट यस्ता प्राकृतिक वा कृत्रिम यौगिकहरू हुन्, जसले शरीरभित्र उत्पन्न हुने फ्री रेडिकल्स नामका हानिकारक अणुहरूलाई निष्क्रिय पारेर कोशिकालाई क्षति हुनबाट जोगाउँछन्। फ्री रेडिकल्सले बुढ्यौली, क्यान्सर, मुटुरोग जस्ता रोगहरू निम्त्याउन सक्छन्।
एन्टिअक्सिडेन्टहरू फलफूल, हरियो सागसब्जी, बेसार, हरितकी, हरियो चिया आदि मा पाइन्छ। यी तत्वहरूले शरीरलाई स्वस्थ, जवान, र रोगमुक्त राख्न मद्दत गर्छन्।
सन्तुलित आहारबाट प्राप्त एन्टिअक्सिडेन्ट नै सबैभन्दा सुरक्षित र प्रभावकारी हुन्छ।
फ्री रेडिकल्स (Free Radicals) को संक्षिप्त परिचय
फ्री रेडिकल्स भनेका अक्सिजनयुक्त अस्थिर अणुहरू हुन्, जसमा एक वा बढी नजोडिएको इलेक्ट्रोन हुन्छ। यी अणुहरू शरीरभित्र अन्य स्वस्थ कोशिकासँग प्रतिक्रिया गरेर कोशिका नष्ट गर्न सक्छन्, जसले गर्दा बुढ्यौली, क्यान्सर, मुटुरोग, मधुमेह जस्ता रोगहरू निम्तिन सक्छन्।
फ्री रेडिकल्स कसरी उत्पन्न हुन्छन्?
फ्री रेडिकल्स प्राकृतिक रूपमा शरीरमा विभिन्न जैविक प्रक्रिया (जस्तैः श्वासप्रश्वास) का क्रममा पनि बनिन्छन्। तर, केही बाह्य कारणहरूले पनि फ्री रेडिकल्सको मात्रा बढाउँछन्:
- प्रदूषण (air pollution)
- धूम्रपान
- रासायनिक विषादीहरू (pesticides)
- मदिरा सेवन
- प्रशोधित खाना
- अधिक तनाव
- UV किरण (सूर्यको तेज किरण)
फ्री रेडिकल्सको असरहरू
- कोशिकामा क्षति – शरीरका कोशिकाहरूको झिल्ली तथा अंगहरूमा नोक्सानी पुर्याउँछ।
- बुढ्यौली छिटो ल्याउने – छालाको झुर्रि, र शरीरको शक्ति कम गर्ने प्रक्रिया तीव्र हुन्छ।
- क्यान्सरको सम्भावना – डीएनएमा क्षति पुर्याई कोशिकालाई असामान्य बनाउँछ।
- हृदय रोग – रक्तनलीमा असर पारेर मुटुको समस्या ल्याउन सक्छ।
- न्यूरोलोजिकल रोगहरू – पार्किन्सन, अल्जाइमर्स जस्ता रोगको जोखिम बढाउँछ।
फ्री रेडिकल्सको असरबाट कसरी जोगिने?
- एन्टिअक्सिडेन्टयुक्त खाना खानु (Vitamin C, E, beta-carotene आदि)
- ताजा फलफूल र सागसब्जीको सेवन
- प्रशोधित र तेलिलो खाना कम गर्ने
- व्यायाम र ध्यान
- धूम्रपान र मद्यपानबाट टाढा रहने
यी हानिकारक अणुहरूलाई निष्क्रिय पार्नको लागि एन्टिअक्सिडेन्टहरू अत्यावश्यक हुन्छन्। त्यसैले, फ्री रेडिकल्सलाई नियन्त्रणमा राख्न सन्तुलित आहार र स्वस्थ जीवनशैली महत्वपूर्ण मानिन्छ।
यहाँ बीटा-क्यारोटिन (Beta-Carotene) का स्रोतहरूको सूची नेपाली भाषामा दिइएको छ। यी सबै खाद्य वस्तुहरू प्राकृतिक रूपमा बीटा-क्यारोटिनले भरिपूर्ण हुन्छन्:
बीटा-क्यारोटिनका मुख्य स्रोतहरू :
- 🥕 गाजर
- 🍠 सख्खरखण्ड (शकरकंद)
- 🎃 फर्सी (पंकिन/भाटा फर्सी)
- 🥬 पालुंगो
- 🌿 तुलसीको पात
- 🥦 ब्रोकाउली (हरीफूलको झार)
- 🥒 लौका (बोतल लौका)
- 🌱 मेथीको पात
- 🍃 तोरीको साग
- 🍊 सुन्तला र अन्य पहेँलो/सुन्तला फलहरू (जस्तैः आम, पपीता)
- 🍅 टमाटर
- 🫑 रातो र पहेँलो गोलभेँडा खुर्सानी (bell pepper)
१. एन्टिअक्सिडेन्ट (Antioxidant)
अर्थ:
एन्टिअक्सिडेन्ट भनेको यस्ता पदार्थहरू हुन् जसले शरीरभित्र फ्री रेडिकल्स (हानिकारक अणुहरू) बाट हुने कोशिकाको क्षति रोक्छ।
मुख्य कार्य:
- बुढ्यौली ढिलो पार्ने
- क्यान्सर र मुटुरोगबाट जोगाउने
- शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति बलियो बनाउने
उदाहरण:
अमला, सुन्तला, बेसार, हरियो चिया, बदाम, टमाटर
एन्टिअक्सिडेन्ट (Antioxidant) सम्बन्धी जानकारी
एन्टिअक्सिडेन्ट भनेको यस्ता पदार्थहरू हुन् जुन हाम्रो शरीरमा हुने अक्सिडेटिभ तनाव (oxidative stress) बाट कोशिकाहरूलाई बचाउने काम गर्छन्। अक्सिडेटिभ तनाव भनेको शरीरभित्र स्वतःस्फूर्त रूपमा वा बाह्य कारणले उत्पन्न हुने “फ्री रेडिकल्स” नामक हानिकारक अणुहरूद्वारा गरिने क्षति हो।
एन्टिअक्सिडेन्टको काम
फ्री रेडिकल्स अत्यधिक प्रतिक्रियाशील हुन्छन् र यीले शरीरका स्वस्थ कोशिकाहरूमा क्षति पुर्याउँछन्, जसले दीर्घकालीनरूपमा विभिन्न रोगहरू, जस्तै — क्यान्सर, हृदयघात, मधुमेह, तथा बुढ्यौलीसम्बन्धी लक्षणहरू उत्पन्न गर्न सक्छ। एन्टिअक्सिडेन्टहरूले यी फ्री रेडिकल्सलाई निष्क्रिय बनाउने वा हटाउने काम गर्छन्।
एन्टिअक्सिडेन्ट पाइने प्रमुख स्रोतहरू
एन्टिअक्सिडेन्टहरू प्रायः प्राकृतिक खाद्यवस्तुहरूमा पाइन्छन्:
- फलफूलहरू: अमला, सुन्तला, आँप, केराउ, एप्पल, ब्लुबेरी
- तरकारीहरू: बन्दा, पालुंगो, गाजर, टमाटर
- सुकुटी तथा बीउ: बदाम, अखरोट, सूर्यमुखी बीउ
- मसला र जडीबुटी: बेसार (curcumin), अदुवा, हरितकी (haritaki), तुलसी
- ग्रीन टी र कालो चिया
- डार्क चोकलेट (थोरै मात्रामा)
एन्टिअक्सिडेन्टका फाइदाहरू
- कोशिकाको संरक्षण गर्छ
- बुढ्यौली ढिलो गराउन मद्दत गर्छ
- हृदय रोगको जोखिम कम गर्छ
- प्रतिरक्षा प्रणाली बलियो बनाउँछ
- छालाको चमक बढाउँछ
- क्यान्सरको खतरा घटाउँछ (कतिपय अवस्थामा)
ध्यान दिनु पर्ने कुरा
- अत्यधिक मात्रामा एन्टिअक्सिडेन्ट सप्लिमेन्ट (जस्तै गोली वा पाउडर) सेवन गर्नु हानिकारक हुन सक्छ।
- सन्तुलित आहारबाट प्राकृतिक एन्टिअक्सिडेन्ट सेवन गर्नु नै सबैभन्दा सुरक्षित र प्रभावकारी उपाय हो।
एन्टिअक्सिडेन्टहरू हाम्रो शरीरको स्वास्थ्य जोगाउने प्राकृतिक सुरक्षात्मक प्रणालीका रूपमा काम गर्छन्। स्वस्थ जीवनशैलीका लागि ताजा फलफूल, हरियो सागसब्जी, जडीबुटी, र सन्तुलित आहार अनिवार्य हुन्छ, जुनले प्राकृतिक रूपमा पर्याप्त एन्टिअक्सिडेन्ट प्रदान गर्छ।
2. एन्टिब्याक्टेरियल (Anti-bacterial)
एन्टिब्याक्टेरियल पदार्थ वा औषधिहरूले शरीरमा रोग लगाउने ब्याक्टेरिया (जीवाणु) लाई नष्ट गर्छन् वा तिनीहरूको वृद्धि रोक्छन्। यी तत्वहरू घाउ संक्रमण, पेटको खराबी, छालासम्बन्धी समस्या आदि उपचारमा उपयोगी हुन्छन्।
प्राकृतिक एन्टिब्याक्टेरियल स्रोतहरूमा बेसार, लसुन, मह, नीम, तुलसी आदि पर्छन्। यिनले शरीरलाई संक्रमणबाट जोगाउन सहयोग गर्छन् र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछन्।
- अर्थ:
एन्टिब्याक्टेरियल पदार्थहरू त्यस्ता यौगिक वा औषधिहरू हुन्, जसले ब्याक्टेरिया (जीवाणु) लाई नष्ट गर्छ वा वृद्धि हुन दिँदैन। - उदाहरणहरू:
बेसार, लसुन, मह, नीम, एन्टिबायोटिक औषधिहरू (जस्तै: Amoxicillin) - उपयोग:
घाउमा संक्रमण रोक्न, पेटको संक्रमण, टन्सिल, फोक्सोको संक्रमण आदि।
एन्टिब्याक्टेरियल (Anti-bacterial) का बारेमा विस्तृत जानकारी
एन्टिब्याक्टेरियल भन्नाले त्यस्ता पदार्थ वा औषधिहरूलाई जनाइन्छ जसले ब्याक्टेरिया (जीवाणु) लाई नष्ट गर्ने, त्यसको वृद्धि रोक्ने, वा शरीरमा संक्रमण फैलिनबाट जोगाउने काम गर्छन्। ब्याक्टेरिया अत्यन्तै साना सूक्ष्मजीवहरू हुन्, जसले विभिन्न रोगहरू निम्त्याउन सक्छन्। एन्टिब्याक्टेरियल तत्वहरूले यी रोगजन्य जीवाणुलाई नियन्त्रणमा राख्न मद्दत गर्छन्।
एन्टिब्याक्टेरियलको महत्त्व
- संक्रमण रोकथाम: जस्तै घाउमा ब्याक्टेरियाले संक्रमण गर्नु, पाचनतन्त्रमा खराब ब्याक्टेरियाका कारण पेटमा समस्या हुनु, छालामा फोहर लाग्नु।
- स्वास्थ्य सुरक्षाः ब्याक्टेरियाका कारण हुने खतरनाक रोगहरू जस्तै ट्युबरकुलोसिस, टन्सिलाइटिस, यूरिन संक्रमण, र छालाका रोगहरूमा एन्टिब्याक्टेरियल औषधिहरू प्रभावकारी हुन्छन्।
एन्टिब्याक्टेरियलका प्रकारहरू
प्राकृतिक एन्टिब्याक्टेरियल:
प्राकृतिक रूपमा पाइने एन्टिब्याक्टेरियल तत्वहरू जस्तै- लसुन (अलिसिन)
- बेसार (Curcumin)
- मह
- नीम
- तुलसी
- अदुवा
यी जडीबुटी तथा खाद्य पदार्थहरूले शरीरमा संक्रमण फैलिनबाट रोक्छन् र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछन्। रासायनिक/चिकित्सकीय एन्टिब्याक्टेरियल:
चिकित्सकले दिने एन्टिबायोटिक औषधिहरू जस्तै अमोक्सिसिलिन, सेफालोस्पोरिन, टेट्रासाइक्लिन आदि ब्याक्टेरिया नष्ट गर्ने औषधि हुन्। यी औषधिहरूले संक्रमण नियन्त्रणमा ठूलो भूमिका खेल्छन्।
कसरी काम गर्छन्?
एन्टिब्याक्टेरियलहरूले ब्याक्टेरियाको कोशिका भित्तो नष्ट गर्ने, प्रोटीन संश्लेषण रोक्ने, वा जीवाणुको डीएनएमा असर पुर्याउने गरेर तिनीहरूलाई नष्ट गर्छन्। यसले ब्याक्टेरियालाई शरीरमा फैलिन नदिन्छ।
प्रयोग र सावधानी
- घाउको उपचारमा सिड्रो क्रीम वा एन्टिब्याक्टेरियल स्प्रे प्रयोग गर्न सकिन्छ।
- चिकित्सकको सल्लाह बिना एन्टिबायोटिक औषधि लामो समय नखानु राम्रो।
- एन्टिब्याक्टेरियल औषधिको अत्यधिक वा गलत प्रयोगले प्रतिरोधात्मक ब्याक्टेरिया (Antibiotic Resistance) उत्पन्न हुन सक्छ, जसले औषधिहरूको प्रभाव कम गर्छ।
एन्टिब्याक्टेरियल पदार्थहरू हाम्रो शरीरलाई संक्रमणबाट बचाउने एक महत्वपूर्ण अस्त्र हुन्। स्वस्थ रहनको लागि प्राकृतिक एन्टिब्याक्टेरियल तत्वहरूको सेवन तथा आवश्यक परेमा चिकित्सकीय उपचार आवश्यक हुन्छ। सन्तुलित र सावधानीपूर्वक प्रयोगले मात्र यिनको पूर्ण लाभ लिन सकिन्छ।
मानिसको स्वास्थ्यमा हानी पुर्याउने प्रमुख ब्याक्टेरियाहरू
- इशेरिचिया कोली (Escherichia coli – E. coli)
- मुख्य रूपमा पेटको संक्रमण, विषाक्तता, पखाला, र मूत्रनली संक्रमण (UTI) गराउँछ।
2. साल्मोनेला (Salmonella)
- दूषित खाना वा पानीबाट सर्ने र टाइफाइड जस्ता रोगहरू गराउने ब्याक्टेरिया हो।
3.स्टेफिलोकोकस औरियस (Staphylococcus aureus)
- छालाको संक्रमण, फोडा, घाउको संक्रमण र कहिलेकाहीँ रक्तसंक्रमण (sepsis) को कारण बन्न सक्छ।
Escherichia coli र Staphylococcus aureus: स्रोत, संक्रमण र रोकथामका उपायहरू
- स्ट्रेप्टोकोकस (Streptococcus)
- घाँटी दुख्ने (strep throat), टन्सिलको सूजन, निमोनिया, र स्कार्लेट (scarlet) ज्वरोजस्ता रोगहरू गराउँछ।
- क्लस्ट्रिडियम डिफिसाइल (Clostridium difficile – C. diff)
- एन्टिबायोटिक प्रयोगपछि पेटको संक्रमण र गम्भीर पखालाको कारण बन्ने ब्याक्टेरिया।
- माइकोब्याक्टेरियम ट्युबरक्युलोसिस (Mycobacterium tuberculosis)
- यो ब्याक्टेरियाले क्षयरोग (Tuberculosis – TB) गराउँछ, जुन सासप्रश्वासबाट सर्छ।
- हेलिकोब्याक्टर पाइलोरी (Helicobacter pylori)
- पेटको अल्सर (ghaau), ग्यास्ट्रिक संक्रमण, र पेटको क्यान्सरसम्मको खतरा हुने ब्याक्टेरिया।
हेलिकोब्याक्टर पाइलोरी( H. Pylori) संक्रमण: समयमै चिन्नुहोस्, सुरक्षित रहनुहोस् !
3. एन्टिभाइरल (Anti-viral)
एन्टिभाइरल भनेको त्यस्ता पदार्थ वा औषधिहरू हुन्, जसले शरीरमा भाइरसको वृद्धि रोक्ने वा निष्क्रिय पार्ने काम गर्छन्। यीले फ्लु, रुघाखोकी, हेपाटाइटिस, कोरोना, एड्सजस्ता भाइरसजन्य रोगहरूको नियन्त्रणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।
प्राकृतिक एन्टिभाइरल तत्वहरू तुलसी, अदुवा, लसुन, जिंक, भिटामिन C आदि हुन्। यिनीहरूले शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति बलियो बनाउँछन् र भाइरसबाट जोगाउँछन्।
- अर्थ:
एन्टिभाइरल पदार्थ वा औषधिहरूले भाइरसको वृद्धि रोकेर शरीरलाई संक्रमणबाट जोगाउँछ। - उदाहरणहरू:
तुलसी, लसुन, जिंक, भिटामिन C, एन्टिभाइरल औषधिहरू (जस्तै: Remdesivir, Acyclovir) - उपयोग:
ज्वरो, फ्लु, हेपाटाइटिस, एड्स (HIV), कोरोना भाइरस आदि भाइरल रोगहरूको उपचारमा।
एन्टिभाइरल (Anti-viral) का बारेमा विस्तृत जानकारी
एन्टिभाइरल (Anti-viral) पदार्थ वा औषधिहरूले शरीरमा प्रवेश गरेका भाइरसहरूको वृद्धि रोक्ने वा तिनीहरूलाई निष्क्रिय पार्ने काम गर्छन्। भाइरसहरू अत्यन्त साना सूक्ष्मजीवहरू हुन्, जसले शरीरका जीवित कोशिकामा पस्दै फ्लु, ज्वरो, कोरोना, एड्स (HIV), हेपाटाइटिस जस्ता रोगहरू निम्त्याउँछन्।
एन्टिभाइरल औषधिहरूले भाइरसको जीवनचक्रमा हस्तक्षेप गरेर त्यसको फैलावट रोकिन्छ, जसले रोगको लक्षण कम गर्छ र रोगको उपचारमा मद्दत पुर्याउँछ।
एन्टिभाइरलको कार्य प्रणाली
एन्टिभाइरल पदार्थहरूले भाइरसको:
- कोशिकामा पस्ने प्रक्रिया रोक्छन्,
- आफ्नो प्रतिलिपि (replication) बन्ने प्रक्रिया अवरुद्ध गर्छन्,
- कोशिकाबाट बाहिर निस्किन नदिई फैलिन रोक्छन्,
- रोग प्रतिरोधात्मक प्रणालीलाई बलियो बनाउँछन्।
एन्टिभाइरलका प्रकारहरू:
(क) प्राकृतिक एन्टिभाइरल यौगिकहरू:
यी दैनिक आहार तथा जडीबुटीमा पाइन्छन् र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछन्:
- तुलसी
- अदुवा
- लसुन (Allicin)
- जिंक (Zinc)
- भिटामिन C र D
- हरियो चिया
(ख) चिकित्सकीय एन्टिभाइरल औषधिहरू:
डाक्टरको सल्लाहअनुसार दिइने औषधिहरू:
- Acyclovir – हरपिस (Herpes) भाइरसका लागि
- Oseltamivir (Tamiflu) – इन्फ्लुएन्जाका लागि
- Remdesivir – कोरोना भाइरस (COVID-19) मा प्रयोग
- ARV (Anti-retroviral drugs) – एड्स (HIV) को उपचारमा
प्रयोगका क्षेत्रहरू:
- श्वासप्रश्वासका भाइरस: रुघाखोकी, इन्फ्लुएन्जा
- जठरान्त्र प्रणालीका भाइरस: रोटाभाइरस
- छालासम्बन्धी भाइरस: हरपिस
- मेटाबोलिक रोग: हेपाटाइटिस B र C
- प्रतिरक्षा प्रणाली कमजोर बनाउने भाइरस: HIV
सावधानी
- एन्टिभाइरल औषधि डाक्टरको सल्लाह बिना नखानु।
- भाइरसको लागि एन्टिबायोटिक काम गर्दैन।
- अत्यधिक वा अनावश्यक प्रयोगले दुष्प्रभाव वा औषधिप्रतिको प्रतिरोध (Resistance) उत्पन्न गराउन सक्छ।
एन्टिभाइरल यौगिकहरू शरीरलाई भाइरसजन्य रोगहरूबाट बचाउन अत्यन्त आवश्यक औजार हुन्। प्राकृतिक स्रोतहरूबाट रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति बलियो पार्दै र आवश्यक परेमा चिकित्सकीय उपचार लिएर भाइरसहरूबाट सुरक्षित, स्वस्थ र सचेत रहन सकिन्छ।
मानिसलाई हानि पुर्याउने प्रमुख भाइरसहरू
- इन्फ्लुएन्जा भाइरस (Influenza Virus)
- रुघा, खोकी, ज्वरो, टाउको दुख्ने लगायतका लक्षण दिने फ्लुको कारण बन्ने भाइरस।
- कोरोना भाइरस (Coronavirus – SARS-CoV-2)
- कोभिड–१९ (COVID-19) रोग सर्ने भाइरस, जसले श्वासप्रश्वास प्रणालीमा असर गर्छ।
- एचआईभी (HIV – Human Immunodeficiency Virus)
- एड्स (AIDS) रोगको कारण बन्ने भाइरस, जसले शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक प्रणालीलाई कमजोर बनाउँछ।
- हेपाटाइटिस भाइरस (Hepatitis A, B, C, D, E)
- यकृत (liver) मा असर गर्ने भाइरसहरू, जसले पीलिया, जन्डिस, र गम्भीर लिभर रोगहरू गराउँछन्।
- हर्पिज भाइरस (Herpes Simplex Virus – HSV)
- HSV-1 ले मुखमा घाउ बनाउँछ (oral herpes), र HSV-2 ले लिङ्गसंघ (genital herpes) मा असर गर्छ।
6.रेबिज भाइरस (Rabies Virus)
- कुकुर वा अन्य जनावरको टोकाइबाट सर्ने, मस्तिष्कमा गम्भीर असर गर्ने भाइरस।
- डेंगु भाइरस (Dengue Virus)
- लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने भाइरस, जसले ज्वरो, शरीर दुख्ने, र रक्तश्राव हुने अवस्था ल्याउन सक्छ।
8.जिका भाइरस (Zika Virus)
- लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने, गर्भवती महिलामा गम्भीर असर गर्ने भाइरस।
- रोटाभाइरस (Rotavirus)
- विशेष गरी बालबालिकामा हुने पखाला, बान्ता र पानीको कमी गराउने भाइरस।
- पपिलोमा भाइरस (HPV – Human Papillomavirus)
- छालामा मस्सा (warts) र महिलाहरूमा पाठेघरको मुखको क्यान्सर (cervical cancer) को सम्भावना बढाउने भाइरस।
4. एन्टिक्यान्सर (Anti-cancer)
एन्टिक्यान्सर पदार्थहरूले शरीरमा हुने क्यान्सरजन्य कोशिकाहरूको असामान्य वृद्धि रोक्छन् वा तिनीहरूलाई नष्ट गर्छन्। यी यौगिकहरूले क्यान्सरको रोकथाम र उपचारमा सहयोग पुर्याउँछन्।
प्राकृतिक एन्टिक्यान्सर स्रोतहरूमा ब्रोक्कोली, बेसार (Curcumin), हरियो चिया, टमाटर आदि पर्छन्। यिनले शरीरलाई स्वस्थ राख्दै क्यान्सर जोखिम कम गर्न मद्दत गर्छन्।
- अर्थ:
एन्टिक्यान्सर यौगिकहरूले क्यान्सर हुने कोशिकाहरूको वृद्धि रोक्ने वा नष्ट गर्ने काम गर्छन्। - उदाहरणहरू:
ब्रोक्कोली, हरियो चिया, बेसारमा पाइने Curcumin, टमाटरमा पाइने Lycopene - उपयोग:
क्यान्सरको रोकथाम, क्यान्सरको उपचारमा सहयोगी र कोशिकाको अस्वाभाविक वृद्धि रोक्न।
एन्टिक्यान्सर (Anti-cancer) को विस्तृत जानकारी
एन्टिक्यान्सर (Anti-cancer) भन्ने शब्दले यस्ता यौगिकहरू वा औषधिहरूलाई जनाउँछ जसले शरीरमा क्यान्सर उत्पन्न गर्ने कोशिकाहरूको वृद्धि नियन्त्रण गर्छ वा नष्ट गर्छ। क्यान्सर भनेको शरीरका कोशिकाहरूको अनियन्त्रित रूपमा विभाजन हुने प्रक्रिया हो, जुन ट्युमर बन्ने र शरीरका विभिन्न भागहरूमा फैलने (metastasis) खतरा बोकेको हुन्छ।
एन्टिक्यान्सर यौगिकहरूले क्यान्सरको रोकथाम, उपचार र कहिलेकाहीँ रोगलाई पूर्णरूपमा नियन्त्रणमा राख्न मद्दत गर्छन्।
एन्टिक्यान्सर कसरी काम गर्छ?
एन्टिक्यान्सर तत्वहरू विभिन्न तरिकाले क्यान्सर कोशिकामा असर गर्छन्:
- कोशिकाको विभाजन रोक्छन्
- DNA मा क्षति उत्पन्न गरेर कोशिका मर्न बाध्य बनाउँछन्
- क्यान्सर कोशिकालाई पोषण पुग्न नदिने वातावरण तयार गर्छन्
- शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीलाई सक्रिय बनाएर क्यान्सर कोशिकालाई पहिचान गर्न सजिलो बनाउँछन्
एन्टिक्यान्सरका प्रकारहरू:
(क) प्राकृतिक एन्टिक्यान्सर यौगिकहरू:
कति प्राकृतिक खाद्य र जडीबुटीहरूमा क्यान्सरविरुद्ध लड्ने तत्वहरू पाइन्छन्:
- बेसार (Curcumin): विभिन्न क्यान्सरको जोखिम घटाउँछ
- ब्रोक्कोली, बन्दाकोबी (Sulforaphane): कोशिका संरक्षण
- टमाटर (Lycopene): प्रोस्टेट क्यान्सरमा प्रभावकारी
- हरियो चिया (Catechins): कोशिका वृद्धि नियन्त्रण
- लसुन (Allicin): क्यान्सरको सुरुवात रोक्न सहयोगी
- अनार, अंगुर, बेरीज: शक्तिशाली एन्टिअक्सिडेन्टयुक्त फलहरू
(ख) चिकित्सकीय एन्टिक्यान्सर उपचारहरू:
- Chemotherapy (रासायनिक औषधि): क्यान्सर कोशिका नष्ट गर्ने
- Radiotherapy (विकिरण): क्यान्सर भएको भागमा रेडियसन मार्फत उपचार
- Immunotherapy: शरीरको प्रतिरक्षा प्रणाली प्रयोग गरेर क्यान्सर हटाउने
- Targeted Therapy: विशेष प्रकारको क्यान्सरलाई लक्षित गरेर उपचार
- Surgery (शल्यक्रिया): ट्युमर फाल्ने
उपयोगका क्षेत्रहरू:
एन्टिक्यान्सर उपचारहरू विभिन्न प्रकारका क्यान्सरमा प्रयोग गरिन्छ:
- स्तन क्यान्सर (Breast cancer)
- फोक्सो क्यान्सर (Lung cancer)
- प्रोस्टेट क्यान्सर
- पेट र पाचन प्रणालीको क्यान्सर
- रगतको क्यान्सर (Leukemia)
सावधानी:
- क्यान्सरको प्रारम्भिक पहिचान (screening) अति आवश्यक हुन्छ
- प्राकृतिक एन्टिक्यान्सर पदार्थहरू उपयोगी भए पनि, गम्भीर अवस्थामा चिकित्सकको सल्लाहअनुसार मात्र उपचार गर्नु आवश्यक छ
- केवल घरेलु उपचारमा निर्भर रहनु खतरनाक हुन सक्छ
एन्टिक्यान्सर यौगिकहरूले क्यान्सरजस्तो गम्भीर रोगको रोकथाम र उपचारमा ठूलो भूमिका खेल्दछन्। स्वस्थ जीवनशैली, सन्तुलित आहार, व्यायाम, तनाव नियन्त्रण, र प्रारम्भिक परीक्षण नै क्यान्सरविरुद्धको सबैभन्दा बलियो सुरक्षा हुन्।
5. एन्टिइन्फ्लामेटरी (Anti-inflammatory)
एन्टिइन्फ्लामेटरी यौगिक वा औषधिहरूले शरीरमा हुने सुजन (inflammation), जलन, र दुखाइ कम गर्न मद्दत गर्छन्। यी तत्वहरू घाउ, चोट, ग्याँठो दुख्ने (arthritis), वा आन्तरिक सूजनका अवस्थाहरूमा उपयोगी हुन्छन्।
प्राकृतिक एन्टिइन्फ्लामेटरी स्रोतहरूमा बेसार, अदुवा, एलोभेरा, ओमेगा-३ फ्याटी एसिड आदि पर्छन्। यीले शरीरलाई प्राकृतिक रूपमा दुखाइ र सुजनबाट राहत दिन्छन्।
- अर्थ:
एन्टिइन्फ्लामेटरी पदार्थहरूले शरीरमा हुने सुजन, जलन, दुखाइ र रातोपन घटाउने काम गर्छ। - उदाहरणहरू:
बेसार, अदुवा, एलोभेरा, ओमेगा-3 फ्याटी एसिड, इबुप्रोफेन औषधि - उपयोग:
गाँठो दुख्ने रोग (arthritis), चोटपटक, मांसपेशी दुखाइ, आन्तरिक सुजन, स्किन एलर्जी
एन्टिइन्फ्लामेटरी (Anti-inflammatory) को विस्तृत जानकारी
एन्टिइन्फ्लामेटरी (Anti-inflammatory) भन्ने शब्दले त्यस्ता पदार्थ वा औषधिहरू जनाउँछ जसले शरीरमा हुने सूजन (inflammation), दुखाइ, रातोपन, र तातोपन कम गर्ने कार्य गर्छन्। सूजन भनेको शरीरले संक्रमण, चोटपटक, वा टिशु क्षतिमा प्रतिक्रिया स्वरूप देखाउने प्राकृतिक प्रक्रिया हो। तर, यदि यो अत्यधिक वा लामो समयसम्म रह्यो भने, यसले हानिकारक प्रभाव पार्न सक्छ।
एन्टिइन्फ्लामेटरी तत्वहरूले शरीरमा सन्तुलन कायम राखी दुखाइ र रोगको नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छन्।
सूजन (Inflammation) के हो?
सूजन भनेको शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीको प्राकृतिक प्रतिक्रिया हो, जुन चोट, संक्रमण वा हानिकारक अणुको कारण उत्पन्न हुन्छ।
दुई प्रकारका सूजन हुन्छन्:
तीव्र (Acute) सूजन: छोटो समयको लागि, जस्तै घाउ वा चोटमा हुने
दीर्घकालीन (Chronic) सूजन: लामो समयसम्म रहन सक्ने, जसले जोर्नी दुखाइ, मधुमेह, मुटु रोग वा क्यान्सरको खतरा बढाउन सक्छ
एन्टिइन्फ्लामेटरीका प्रकारहरू
(क) प्राकृतिक एन्टिइन्फ्लामेटरी यौगिकहरू:
- बेसार (Curcumin): सूजन कम गर्ने शक्तिशाली तत्व
- अदुवा (Gingerol): दुखाइ र जोर्नी सुजन घटाउने
- एलोभेरा: छालाको सूजन वा जलनमा उपयोगी
- ओमेगा-3 फ्याटी एसिड: माछा, चिया बीउमा पाइन्छ
- लसुन, तुलसी, हरितकी (Chlorosis)
(ख) चिकित्सकीय एन्टिइन्फ्लामेटरी औषधिहरू:
A. NSAIDs (Non-steroidal Anti-inflammatory Drugs):
- Ibuprofen
- Diclofenac
- Naproxen
B. Steroidal Anti-inflammatory Drugs:
- Prednisolone
- Dexamethasone
यी औषधिहरू डाक्टरको सल्लाहअनुसार मात्र प्रयोग गर्नु पर्छ।
एन्टिइन्फ्लामेटरी कहाँ उपयोग गरिन्छ?
- गाँठो दुख्ने (Arthritis)
- मांसपेशी वा हड्डीमा चोटपटक
- छालामा जलन वा एलर्जी
- आन्द्रा वा पेटको सुजन
- स्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोगहरू (जस्तै अस्थमा)
सावधानी:
- चिकित्सकीय औषधिहरूको दैनिक वा दीर्घकालीन प्रयोग गर्दा पाचन प्रणालीमा असर पर्न सक्छ (जस्तै अल्सर)
- डाक्टरको सल्लाहबिना एन्टिइन्फ्लामेटरी औषधिको सेवन गर्नु हुँदैन
- प्राकृतिक स्रोतहरू प्रयोग गर्दा पनि सन्तुलन र निरन्तरता आवश्यक हुन्छ
एन्टिइन्फ्लामेटरी पदार्थहरू शरीरको प्राकृतिक प्रतिक्रिया—सूजन र दुखाइ—लाई सन्तुलित राख्न अत्यन्त उपयोगी छन्। स्वस्थ जीवनशैली, योग, आहार र प्राकृतिक जडीबुटीको प्रयोगले लामो समयसम्मको सूजनसम्बन्धी समस्याहरूबाट बच्न सहयोग गर्छ।
6. एन्टिफंगल (Anti-fungal)
एन्टिफंगल पदार्थ वा औषधिहरूले शरीरमा हुने फङ्गस (ढुसी, र्याङ, च्याउजन्य संक्रमण) को वृद्धि रोक्छन् वा नष्ट गर्छन्। यीले छाला, नङ, मुख, गुप्ताङ्ग आदि स्थानमा हुने फंगल संक्रमण उपचारमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।
प्राकृतिक एन्टिफंगल स्रोतहरूमा लसुन, नारिवल तेल, टी ट्री ओइल, नीम आदि पर्छन्। यिनले शरीरलाई फंगल रोगहरूबाट बचाउन र संक्रमण निको पार्न सहयोग गर्छन्।
- अर्थ:
एन्टिफंगल पदार्थ वा औषधिहरूले फङ्गस (ढुसी, र्याङ, च्याउको कारण हुने संक्रमण) लाई नियन्त्रण गर्छ। - उदाहरणहरू:
टी ट्री ओइल, लसुन, नारिवल तेल, एन्टिफंगल क्रीम (जस्तै: Clotrimazole) - उपयोग:
चालाचुली, नङको फङ्गस, टाउकोको ढुसी, मुखको र्याङ आदि फङ्गल संक्रमणको उपचारमा।
एन्टिफंगल (Anti-fungal) को विस्तृत जानकारी
एन्टिफंगल (Anti-fungal) भन्ने शब्दले त्यस्ता पदार्थ वा औषधिहरूलाई जनाउँछ जुन शरीरमा हुने फङ्गस (ढुसी, च्याउ, र्याङ) को वृद्धि नियन्त्रण गर्ने वा नष्ट गर्ने काम गर्छन्। फङ्गसहरू जीवाणु वा भाइरसभन्दा फरक प्रकारका सूक्ष्मजीव हुन्, जुन छालादेखि गहिरो अंगसम्म संक्रमण फैलाउन सक्छन्।
फङ्गल संक्रमण बढी गर्मी, चिसो, नमी, वा कमजोर प्रतिरक्षा भएको अवस्थामा हुने गर्दछ। एन्टिफंगल उपचारले यस्तो संक्रमणबाट शरीरलाई जोगाउँछ।
फङ्गस संक्रमण के हो?
फङ्गल संक्रमण भन्नाले शरीरको कुनै भागमा ढुसी वा र्याङले गर्दा हुने जलन, रातोपन, खोस्रो, वा दुर्गन्धयुक्त संक्रमण हो।
सामान्य फङ्गल संक्रमणहरू:
- चालाचुली (Ringworm)
- गुप्ताङ्गको र्याङ (Vaginal yeast infection)
- नङको फङ्गस
- टाउकोको ढुसी
- मुखको र्याङ (Oral thrush)
- खुट्टाको ढुसी (Athlete’s foot)
एन्टिफंगलका प्रकारहरू:
(क) प्राकृतिक एन्टिफंगल यौगिकहरू:
- लसुन (Allicin): शक्तिशाली एन्टिफंगल गुण
- नारिवल तेल: Lauric acid र caprylic acid ले फङ्गस मार्ने
- टी ट्री ओइल: छालामा लगाउन मिल्ने तेल
- नीमको पात र तेल: छालाको संक्रमणमा उपयोगी
- एप्पल साइडर भिनेगर: हल्का फङ्गल संक्रमण हटाउन सहयोगी
(ख) चिकित्सकीय एन्टिफंगल औषधिहरू:
A. Topical (छालामा लगाउने):
- Clotrimazole
- Miconazole
- Ketoconazole
B. Oral (मुखबाट खाने):
- Fluconazole
- Itraconazole
- Terbinafine
यी औषधिहरू चिकित्सकको सल्लाहअनुसार प्रयोग गर्नुपर्छ।
प्रयोगका क्षेत्रहरू
- छालामा भएको फङ्गस
- मुख वा गुप्ताङ्गको र्याङ
- नङको संक्रमण
- टाउको वा खुट्टाको ढुसी
- आन्द्रा वा शरीरभित्रको फङ्गस (गम्भीर अवस्थामा)
सावधानी:
- फङ्गस संक्रमण हुने स्थानहरू सधैं सफा र सुख्खा राख्नुहोस्
- अरूसँग व्यक्तिगत सामान (जस्तै तोलिया, जुत्ता) सेयर नगर्नुहोस्
- प्राकृतिक उपचारले हल्का संक्रमणमा फाइदा गर्छ, तर गम्भीर अवस्थामा डाक्टरको सल्लाह लिनु अनिवार्य छ
- एन्टिफंगल औषधि पूरा कोर्स गर्न आवश्यक छ, बीचमा रोक्दा संक्रमण फेरि हुन सक्छ
एन्टिफंगल पदार्थहरूले शरीरलाई ढुसी, र्याङ र अन्य फङ्गल संक्रमणबाट सुरक्षित राख्न अत्यन्त आवश्यक भूमिका खेल्दछ। सफा रहनु, उचित सावधानी अपनाउनु र समयमै उपचार गर्नु नै फङ्गल संक्रमणविरुद्धको सबैभन्दा उत्तम उपाय हो।
निष्कर्ष
यी सबै प्रकारका एन्टि-पदार्थहरू (anti-agents) हाम्रो शरीरलाई विभिन्न प्रकारका सूक्ष्म जीवाणु, भाइरस, क्यान्सरजन्य कोशिका, सुजन तथा ढुसीबाट बचाउने सुरक्षात्मक उपाय हुन्। धेरैजसो प्राकृतिक रूपमा पाइने यस्ता पदार्थहरू घरेलु उपचारका रूपमा उपयोगी हुन्छन् भने केही चिकित्सकीय औषधिको रूपमा प्रयोग हुन्छन्।